Tiếng kèn trên bản Dao

Người Dao vốn có nguồn cội lịch sử phải trải qua quá trình thiên di lâu dài trong điều kiện xã hội vô cùng phức tạp nên trước đây họ chủ yếu sinh sống biệt lập. Được sự quan tâm tạo điều kiện của Đảng, Nhà nước, đồng bào Dao xuống núi định canh định cư, hình thành làng bản như ngày nay. Thông qua sinh hoạt cộng đồng trong cuộc sống mới đã sáng tạo nên nét văn hoá mới, nhưng vẫn mang đậm chất bản sắc truyền thống riêng có.

Kèn, người Dao gọi là “phàn tỵ” là loại nhạc cụ cổ truyền có vai trò quan trọng trong sinh hoạt đời sống văn hoá tinh thần của cộng đồng người người Dao Đỏ. Tiếng kèn là cái hồn của dân tộc, dù đi đâu, cuộc sống khó khăn gian khổ nhưng người Dao không quên mang theo chiếc kèn bên mình để thổi lên những “ziạt” (bài) trong những lúc vui, buồn.

Bản Cuôn, xã Chợ Đồn, tỉnh Thái Nguyên là một trong những bản điển hình có truyền thống lâu đời về gìn giữ và phát huy bản sắc văn hoá của dân tộc Dao. Bản được lập từ năm 1962, đến nay sau hơn 60 năm, đời sống vật chất, tinh thần ngày càng được cải thiện. Sự phát triển của xã hội cũng đồng nghĩa với việc xuất hiện những biến đổi về văn hoá nói chung, nhưng đối với đồng bào Dao nơi đây vẫn có ý thức về gìn giữ những nét văn hoá, phong tục tập quán tốt đẹp của dân tộc mình.

Phụ nữ người Dao Đỏ nơi đây có truyền thống thêu thùa trang trí hoa văn trên trang phục rất độc đáo và họ rất tự hào khi được mặc bộ trang phục do mình làm ra đi dự các lễ hội. Đối với nam giới, bên cạnh những người học chữ Nôm Dao làm thầy để duy trì các nghi lễ truyền thống thì còn có những nghệ nhân thổi kèn Pí lè.

Hiện nay, Bản Cuôn có gần 10 người biết thổi kèn Pí lè. Trong đó, có những nghệ nhân chuyên thổi kèn phục vụ cho các nghi lễ truyền thống như: Lễ cầu mùa màng, lễ cưới, lễ cấp sắc...

Lễ đưa dâu của người Dao. Ảnh: Quang Đường

Trong chuyến thăm tìm hiểu về phong tục tập quán của đồng bào Dao, chúng tôi đã có dịp trò chuyện với ông Triệu Hữu Vượng, thôn Bản Cuôn, xã Chợ Đồn, là một trong những gia đình có ba đời con cháu biết thổi kèn. Ông Vượng bày tỏ: Chúng tôi thổi kèn để phục vụ các nghi lễ truyền thống của người Dao. Trước đây, bố tôi đã dạy hai anh em tôi biết thổi kèn, nay tôi lại dạy cho con trai. Thổi kèn khó nhất là lấy hơi, vì phải biết lấy hơi đều, các ngón tay đánh phải chuẩn xác để các tiết tấu âm thanh rõ nét.

Theo truyền thống người Dao, kèn (phàn tỵ) được cha ông gìn giữ và truyền dạy cho con cháu qua nhiều thế hệ. Thời gian dạy, học thổi kèn nhiều nhất là vào dịp Tết Nguyên đán. Thổi kèn, vừa có ý nghĩa khai xuân, vừa có ý nghĩa dạy cho con cháu có lòng đam mê loại nhạc cụ truyền thống của dân tộc mình.

Ông Triệu Tiến Minh, thôn Bản Cuôn, xã Chợ Đồn chia sẻ: Tôi yêu âm thanh của tiếng kèn, từ nhỏ, cứ mỗi dịp Tết đến là tôi đi học thổi kèn với các nghệ nhân trong bản. Nay tôi hơn 60 tuổi rồi nhưng vẫn đi thổi kèn phục vụ cho lễ cưới, lễ cấp sắc ở trong bản. Ngày Tết tôi thường thổi kèn dạy cho con cháu. Tôi đã truyền dạy cho cháu tôi là Triệu Dư Tiến, nay đã biết thổi thành thạo nhiều bài và hỗ trợ thay tôi thổi kèn trong các lễ hội.

Những âm thanh dìu dặt của kèn (phàn tỵ) cùng với các nhạc cụ như trống, chiêng, chũm choẹ luôn tạo được không khí vui nhộn, trang trọng trong các nghi lễ truyền thống của người Dao như: Lễ cưới, lễ cúng Bàn Vương, lễ cấp sắc và ma chay.

Trong lễ cưới, nhất là lễ cưới “bái đường” người Dao gọi là “hìn Pái tòng”, kèn (phàn tỵ) có nhiệm vụ phối hợp với chủ hôn lễ điều hành các bước nghi thức. Với âm thanh sôi động, tiết tấu sáng tạo từng bài nhanh, chậm, nội dung nào, ý nghĩa đó, người thổi kèn đã tạo nên không khí vui vẻ, linh đình của buổi lễ. Họ cũng là người thông thạo am hiểu ý nghĩa từng nghi thức.Với vai trò quan trọng của người thổi kèn, được gia chủ tôn trọng, khi diễn ra lễ cưới tại các gia đình luôn đặt một bàn có mâm cỗ riêng.

Trong lễ bái đường “pái tòng” khi ông chủ hôn lễ báo tổ tiên về lý do tổ chức hôn lễ, thì người thổi kèn cũng bắt đầu thổi bài về tổ tiên, người Dao gọi là “zụ shông ziặt”. Khi đoàn đưa dâu đến, người thổi kèn thổi bài “Chíp chiên ziạt” cùng người đánh trống, chiêng, chũm choẹ đại diện cho nhà trai ra ngõ đón dâu và đoàn thông gia, người Dao gọi là “chíp chìn cha”. Nghi thức bái đường “pái tòng” thì thổi bài “liệp hùng tòng ziặt”.

Ngoài ra, còn có các bài với tiết tấu nhanh, thông báo bày mâm cho khách ăn và dọn mâm sau khi khách ăn xong… Trong lễ cấp sắc, diễn ra nhiều bước nghi thức chính như: Dâng hương (pháo hung), treo tranh (tịnh sính) múa (póng pía), cấp sắc (quá tăng)… đều có những “ziạt” kèn đi kèm, tạo nên không khí sôi động, trang nghiêm và linh thiêng.

Từ bao đời nay, kèn (phàn tỵ) là loại âm nhạc gắn kết với đời sống tinh thần của dân tộc Dao. Ở đâu diễn ra lễ hội thì ở đó có tiếng kèn. Trong các lễ hội đầu xuân, tiếng kèn (phàn tỵ) cất lên như thay lời cầu mùa cầu màng của mọi nhà, cầu cho mưa thuận, gió hoà, mùa màng tươi tốt, người người khoẻ mạnh, yên vui, gia đạo bình an và hạnh phúc.