Khi người trẻ rời làng: Nông thôn Thái Nguyên đang cần điều gì? - (Kỳ 2) Những hệ lụy không thể xem nhẹ

Thái Nguyên có nền nông nghiệp truyền thống lâu đời và nhiều tiềm năng phát triển. Sự “rút lui” âm thầm của lực lượng lao động trẻ khỏi nông thôn đang để lại không ít hệ lụy về nguồn nhân lực và cả tương lai phát triển bền vững. Những hậu quả này không còn là cảnh báo xa vời, chúng đang diễn ra từng ngày, từng mùa vụ. Nếu không nhận diện đúng, hành động sớm, những hệ lụy đó sẽ không chỉ làm chậm lại một nền nông nghiệp đang cần đổi mới, mà còn làm yếu đi nội lực của cả vùng quê.

Các trung tâm dịch vụ việc làm luôn chú trọng quảng bá, giới thiệu việc làm để thu hút nguồn lao động trẻ.

Nông, lâm nghiệp thiếu hụt nhân lực

Trong 5 năm trở lại đây, tốc độ đô thị hóa và công nghiệp hóa tại Thái Nguyên diễn ra nhanh chóng, kéo theo hàng chục nghìn lao động nông thôn, đặc biệt là người trẻ (từ 18-35 tuổi), chuyển dịch sang khu vực công nghiệp - dịch vụ. Trung bình mỗi năm toàn tỉnh có khoảng 12.000 -14.000 lao động nông thôn chuyển sang làm việc tại các khu công nghiệp trong và ngoài tỉnh, khiến các địa phương như: Định Hóa, Võ Nhai, Đại Từ… rơi vào tình trạng "già hóa lao động nông thôn".

Xã Thượng Nung là địa phương còn nhiều khó khăn của huyện Võ Nhai, đa số là đông bào dân tộc thiểu số sinh sống. Đời sống kinh tế chủ yếu dựa vào sản xuất nông, lâm nghiệp. Tuy nhiên, theo thống kê của UBND xã, trong 3 năm gần đây khoảng 60-70% lao động trẻ đã rời địa phương để làm việc tại khu công nghiệp trong và ngoài tỉnh. Nhiều hộ dân không còn đủ người để duy trì sản xuất, thậm chí có những ngôi nhà cả vợ chồng đều đi làm ở công ty, nhà máy, nhà không có người trông nom, cỏ dại mọc lút đến tận chân nhà sàn. Có hộ trước đây nuôi 8-10 con bò, nay chỉ giữ lại 2-3 con để người già trong nhà trông coi cầm chừng.

Ông Lý Văn Sào, 70 tuổi, bản Lũng Cà, chia sẻ: “Ba đứa con tôi đều đi làm công ty. Ở nhà chỉ còn hai vợ chồng già, cấy hái được tới đâu hay tới đó, chỉ cần đủ ăn là tốt rồi.”

Còn tại tổ dân phố Vân Long, thị trấn Hùng Sơn (Đại Từ), Tổ trưởng tổ dân phố Hoàng Văn Thìn cũng băn khoăn: Tổ dân phố có 102 hộ dân, 100% sống dựa vào sản xuất nông nghiệp, trong đó cây chè được coi là cây chủ lực với diện tích hơn 70ha. Chè Khuân Gà của tổ dân phố vốn có tiếng thơm ngon từ nhiều thập kỷ qua, nhưng đến nay vẫn chưa có sản phẩm chè nào đạt tiêu chuẩn OCOP vì thiếu nguồn nhân lực, gần 100% người trẻ đều đi làm ở các công ty, nhà máy… Giờ ở tổ chỉ còn người trung, cao tuổi, sản xuất đơn thuần nên giá trị cây chè chưa xứng với chất lượng vốn có, chưa xây dựng được thương hiệu.

“Người dân xóm tôi chủ yếu sống dựa vào cây chè và trồng rừng, nhưng giá trị thu được không cao. Vì ở xóm giờ chỉ còn người già, phụ nữ, trẻ em là chủ yếu, còn thanh niên đi làm ở các khu công nghiệp. Giờ muốn thuê lao động dọn thực bì, tỉa cành cho cây rừng hay hái chè rất khó khăn. Nếu có thuê được người làm thì họ đòi công rất cao, nếu như trước kia là 200 - 300nghìn đồng/công lao động thì nay 400-500/công lao động cũng khó thuê được” - anh Đinh Văn Phúc, Trưởng xóm Phúc Tiến, xã Phúc Lương (Đại Từ) cho biết.

Nguy cơ đứt gãy chuỗi giá trị nông nghiệp và văn hóa sản xuất

Trong cơ cấu phát triển nông nghiệp hiện đại, chuỗi giá trị không chỉ bao gồm khâu trồng trọt, mà còn đòi hỏi sự gắn kết giữa sản xuất - chế biến - bảo quản - tiêu thụ - truy xuất nguồn gốc - thương hiệu. Tuy nhiên, tại Thái Nguyên, sự dịch chuyển của lực lượng lao động trẻ ra khỏi khu vực nông nghiệp đang tạo ra nguy cơ đứt gãy các mắt xích quan trọng trong chuỗi này, đặc biệt là ở các địa phương có thế mạnh nông sản truyền thống.

Nhiều vùng chè nổi tiếng của tỉnh như Tân Cương (TP. Thái Nguyên), La Bằng (Đại Từ), Trại Cài (Đồng Hỷ)… vốn nổi tiếng nhờ kỹ nghệ sao chè bằng tay, tỉa búp theo ngày nắng, ủ chè theo độ ẩm tự nhiên... được truyền đời qua nhiều thế hệ. Tuy nhiên, hiện nay, đa phần người trẻ ở các vùng chè đã chuyển sang làm công nhân nhà máy. Người còn làm chè chủ yếu là thế hệ trung niên và cao tuổi, kỹ thuật truyền thống không còn người kế thừa. Một số cơ sở chế biến chuyển sang dùng máy hoàn toàn, khiến chất lượng chè không còn giữ được bản sắc “chát dịu - hương cốm - vị bền” như cách sao tay thủ công.

Khi tới tham quan một cơ sở sản xuất chè xã Minh Tiến (Đại Từ), chúng tôi không khỏi choáng ngợp với hệ thống máy vò, sao sấy chè hiện đại được anh Nguyễn Duy Đông, chủ cơ sở đầu tư lên tới hàng tỷ đồng. Anh anh Đông cho biết: Nếu không có máy móc hiện đại thì chúng tôi cũng không thuê được đủ nhân công để làm việc. Tuy chất lượng chè có thể kém hơn so với sao, sấy thủ công tỉ mỉ nhưng chúng tôi cũng không còn sự lựa chọn nào khác.

Thiếu lao động trẻ cũng khiến nhiều vùng nguyên liệu không đủ quy mô để cung ứng cho nhà máy, hợp tác xã hoặc chuỗi OCOP. Những người có tư duy thị trường, biết áp dụng truy xuất nguồn gốc, tem QR, đưa sản phẩm lên sàn thương mại điện tử, livestream bán hàng... phần lớn là người trẻ. Khi lực lượng này không còn ở lại quê, sản phẩm nông nghiệp địa phương không thể bứt phá lên phân khúc cao cấp, mãi chỉ bán dạng thô, giá thấp.

Việc người trẻ không kế tục nghề nông không chỉ khiến nông thôn thiếu sức lao động, mà còn đe dọa sự bền vững của cả chuỗi giá trị nông nghiệp. Từ sản xuất đầu vào (giống, chăm sóc, kỹ thuật), đến chế biến (sao chè, sấy vải, làm bột rau...), đến tiêu thụ hiện đại (marketing, truy xuất nguồn gốc...),  tất cả đều cần người trẻ có kỹ năng, sáng tạo và sự gắn bó lâu dài.

Nguồn lao động trẻ sau khi tốt nghiệp các trường đại học, cao đẳng chuyên nghiệp thường chọn các thành phố lớn để làm việc, phần lớn không về quê. Trong ảnh: Học sinh Trường Cao đẳng Thương mại - Du lịch Thái Nguyên.

Khó hình thành thế hệ nông dân mới, hiện đại và chuyên nghiệp

Trong xu thế phát triển hiện nay, ngành nông nghiệp không còn là “lao động chân tay thuần túy”, mà đang dần chuyển dịch sang mô hình nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp số và nông nghiệp sinh thái. Đây là hướng đi tất yếu, đòi hỏi người nông dân không chỉ giỏi trồng trọt, chăn nuôi, mà còn cần kiến thức công nghệ, tư duy thị trường và kỹ năng số hóa. Tuy nhiên, tại Thái Nguyên, sự thiếu vắng lực lượng lao động trẻ ở nông thôn đang khiến nỗ lực chuyển đổi này gặp rất nhiều trở ngại.

Dù đã gây dựng được thương hiệu chè Nhật Thức trên thị trường, song chị Đào Thị Thức, Giám đốc Hợp tác xã chè Nhật Thức, xã Phục Linh (Đại Từ) cho biết: Giờ tôi cũng phải học và làm quen dần với việc quảng bá sản phẩm, bán hàng trên không gian mạng, như nền tảng Facebook, TikTok…, tuy kỹ năng, cách sáng tạo nội dung không bằng giới trẻ nhưng nếu mình không chị học hỏi và làm theo thì sẽ bị lạc hậu, thụt lùi với thời cuộc.

Bên cạnh đó, các mô hình nông nghiệp mới đòi hỏi kỹ năng, như vận hành máy móc hiện đại như: máy bay phun thuốc không người lái (drone); hệ thống tưới nhỏ giọt điều khiển qua smartphone; nhà kính có cảm biến nhiệt độ và độ ẩm...

Ứng dụng công nghệ số: sử dụng phần mềm quản lý trang trại (Farm Management Software); camera AI giám sát dịch bệnh; hệ thống truy xuất nguồn gốc bằng mã QR; Marketing số và thương mại điện tử: livestream bán hàng, thiết kế bao bì, truyền thông thương hiệu trên TikTok, Facebook, Shopee, Zalo…

Tất cả những hoạt động trên đều là thế mạnh của giới trẻ. Nhưng khi người trẻ không ở lại nông thôn, những mô hình này trở nên “vô chủ”, hoặc triển khai không hiệu quả.

Đơn cử mô hình vườn sinh thái kết hợp du lịch tại xã Phúc Trìu (TP. Thái Nguyên). Năm 2020, một nhóm thanh niên 9x triển khai mô hình vườn cây ăn quả kết hợp du lịch trải nghiệm. Họ dựng lều cắm trại, mở homestay, thiết kế website, nhận đặt lịch qua mạng xã hội, thu hút một lượng khách không nhỏ, đặc biệt là dịp Tết và mùa thu hoạch. Tuy nhiên, đến 2023, 2 thành viên đi xuất khẩu lao động, 1 người về Hà Nội làm cho doanh nghiệp, mô hình “chết yểu”.

Phần lớn nông dân trung niên và cao tuổi không thành thạo công nghệ, thiếu kiến thức về thị trường số và kỹ năng truyền thông. Điều này khiến nhiều mô hình khó chuyển đổi từ sản xuất truyền thống sang công nghệ cao, mô hình nông nghiệp thông minh sẽ khó lan tỏa và thiếu bền vững. Giữ chân người trẻ ở lại quê hương không chỉ là vấn đề lao động, mà còn là vấn đề giữ lấy tương lai của một nền nông nghiệp hiện đại, sáng tạo và có giá trị cao.

(Còn nữa)