Báo động kiểu đầu tư theo phong trào

Tình trạng đầu tư kiểu “dàn hàng ngang mà tiến” khiến các KKT không tận dụng được lợi thế địa lý, tài nguyên cũng như các lợi thế khác để phát triển.

Câu chuyện tái cơ cấu nền kinh tế là vấn đề thời sự được các chuyên gia và dư luận quan tâm thời gian gần đây. Hội nghị Trung ương 3, khóa XI vừa kết thúc với một quyết định mạnh mẽ: Tái cơ cấu nền kinh tế. Cuối tuần qua, báo cáo của Chính phủ trình Quốc hội cũng đề cập vấn đề tái cơ cấu nền kinh tế. Điều đó cho thấy, tái cơ cấu đang là vấn đề bức thiết đối với nền kinh tế.

Đầu tư dàn trải không trọng điểm

Viện trưởng Viện kinh tế Việt Nam Trần Đình Thiên từng nhận định: Nhìn từ thực tế trong phát triển các Khu kinh tế (KKT) ven biển hiện nay cho thấy một thực tế buồn, đó là chúng ta đã đầu tư theo “chiến lược quả mít” (có quá nhiều mũi nhọn - PV), có thể hiểu nôm na là phát triển theo kiểu “dàn hàng ngang mà tiến”, không có trọng điểm.

Các tỉnh, thành đều muốn được thành lập các KKT vì nhiều lý do. Ngoài khả năng “mở mày, mở mặt” với các tỉnh bạn, các KKT cũng là điểm mấu chốt để thu hút đầu tư trong và ngoài nước với các ưu đãi cao nhất. Hơn thế, vì phát triển KKT được xác định là một” chính sách quốc gia” nên mỗi KKT đều được ngân sách Nhà nước hỗ trợ để xây dựng hạ tầng, điều tối quan trọng cho việc phát triển của từng tỉnh, thành phố.

Qua 9 năm phát triển, nhưng đến thời điểm này, hầu hết các KKT biển của Việt Nam vẫn chuyển động ì ạch với tỷ lệ lấp đầy chỉ đạt 4% và đóng góp vào ngân sách rất hạn chế. 15 KKT ven biển mới thu hút được chừng 130 dự án FDI với tổng vốn đầu tư hơn 25 tỷ USD và khoảng 650 dự án đầu tư trong nước với tổng vốn đầu tư gần 537.000 tỷ đồng.

Chu Lai - KKT biển đầu tiên của cả nước, xây dựng từ năm 2003 nhưng đến nay mới có 45 dự án đang hoạt động với tổng vốn thực hiện chỉ đạt 600 triệu USD. Phó Trưởng Ban quản lý Khu kinh tế mở Chu Lai Đỗ Xuân Diện thừa nhận một thực tế là Chu Lai phát triển không xứng tầm: “Kỳ vọng của Bộ Chính trị ban đầu muốn lấy đây là một mô hình để áp dụng những cơ chế, chính sách đặc thù, vượt trội có thể vượt khung pháp lý. Nhưng trong quá trình thực hiện, những cơ chế này không được ra đời và không áp dụng được ở Khu kinh tế Chu Lai. Ban quản lý Khu kinh tế mở Chu Lai đã xác định do điều kiện hạ tầng kỹ thuật cũng như các yếu tố khác về các cơ chế ưu đãi đầu tư, nên chưa thu hút được các dự án lớn hơn của các tập đoàn đa quốc gia, hay gói đầu tư có tổng vốn cao”.

Vì nhiều lý do khác nữa, nên cho đến thời điểm này, Khu kinh tế Chu Lai đang “sống dựa” chủ yếu vào sự phát triển của Công ty cổ phần ô tô Trường Hải. Chủ tịch HĐQT Công ty cổ phần ô tô Trường Hải Trần Bá Dương hơn ai hết hiểu vì sao Khu kinh tế Chu Lai không thu hút được các nhà đầu tư: “Khu kinh tế đã không đầu tư vào hạ tầng, chúng tôi vừa đầu tư sản xuất, vừa đầu tư hạ tầng nên rất khó trong kêu gọi đầu tư. Trong khi đó, hiện nay các KKT, về quy hoạch tổng thể, có những vấn đề lẽ ra phải thực hiện như gắn liền cảng biển, khu đô thị, dịch vụ cũng như là nguồn nhân lực thì lại không làm được”.

KKT Dung Quất vốn được coi là một hình mẫu KKT được đánh giá là phát triển đồng bộ và thành công nhất tại Việt Nam. Thế nhưng, Phó Trưởng Ban quản lý KKT Dung Quất Lê Văn Dũng cũng phải thừa nhận: Sự phát triển của KKT Dung Quất đang có dấu hiệu chững lại bởi mới chỉ phát triển dựa vào “xương sống” của Nhà máy Lọc dầu Dung Quất mà chưa tìm được hướng phát triển mới.

“Trong 2 năm vừa qua, khi Nhà máy lọc dầu Dung Quất được đưa vào vận hành, đã có dấu hiệu bằng lòng với những thành tựu đạt được và chờ đợi vào sự lan tỏa của Nhà máy lọc dầu. Tuy nhiên sự lan tỏa đó là có hạn, chưa đủ sức để lan tỏa ra các huyện liền kề và các khu vực khác trong tỉnh. Vấn đề thứ hai của phát triển “nóng” khiến Dung Quất gặp nhiều vấn đề, nhất là an sinh xã hội. Nếu đi ở Dung Quất, chúng ta có thể thấy, bên cạnh một Nhà máy lọc dầu hùng vĩ, Nhà máy đóng tàu khổng lồ... thì có những khu vực 15 năm trước đây như thế nào, hiện nay chỉ thay đổi một chút theo kiểu nông thôn mới nhưng không rõ nét - tức là không thúc đẩy quá trình đô thị hóa của các khu vực nông thôn xung quanh. Người dân nhường đất cho phát triển công nghiệp nhưng việc hưởng lợi từ phát triển này là chưa rõ nét”, ông Lê Văn Dũng nói.

Khủng hoảng kinh tế toàn cầu đang tác động bất lợi đến thu hút vốn FDI vào Dung Quất. Một số dự án quy mô lớn như dự án thép JFE (Nhật Bản), dự án đóng tàu của Mitsui Shipyard, xi măng Đại Việt, xi măng Chinfon… phải tạm dừng hoặc trì hoãn. Trong 2 năm 2009 - 2010, số lượng dự án đầu tư được cấp mới bằng số dự án phải thu hồi.

Các KKT không thể kết nối và hỗ trợ lẫn nhau

Ông Hồ Kim Lân, Tổng Thư ký Hiệp hội cảng biển Việt Nam cho biết một thực tế khác. Hầu như các tỉnh thành ven biển đều đầu tư xây cảng biển theo kiểu “trào lưu”. Con số cảng biển giờ đã lên tới 170, nhưng do đầu tư dàn trải, không đánh giá đúng lượng hàng hóa thông qua khiến nhiều cảng biển chỉ hoạt động được 20-30% công suất. Hậu quả của sự hồ hởi, nhiệt tình thái quá trong cấp phép và xây dựng cảng là nhiều cảng có nguy cơ bị dẹp bỏ do thua lỗ.

Hầu hết các cảng tại những trung tâm hàng hải lớn của Việt Nam như Hải Phòng, TP HCM đều gặp trở ngại về đường kết nối từ cảng đến các khu vực hậu phương. Ở phía Bắc, đường nối với cảng hiện nay ách tắc liên tục, gây khó khăn cho hoạt động phát triển của cảng. Phía Nam thì một số cảng như cảng Sài Gòn, cảng Bến Nghé, thậm chí các cảng nước sâu cũng ở trong tình trạng này. Vấn đề thứ hai là năng lực tài chính của cảng, đặc biệt các đơn vị cảng lớn hiện nay còn hạn chế nhiều so với nhu cầu. Mỗi địa phương đều cố gắng để có cảng của mình, từ đó thành dàn trải, manh mún”, ông Hồ Kim Lân phân tích.

Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, Tiến sĩ Trần Đình Thiên chỉ ra sự phát triển “phong trào” của các KKT ven biển thời gian qua đã tạo ra sự dàn trải đầu tư, phân tán nguồn lực và gây ra tình trạng cạnh tranh, giành vốn quyết liệt giữa các địa phương được quy hoạch xây dựng KKT.

“15 KKT, đầu tư 100 tỷ USD. 260 KCN địa phương cạnh tranh với nhau theo kiểu: “gà nhà cạnh tranh lẫn nhau”, trong khi đáng lẽ phải tập trung vào một vài KKT, công nghiệp. Đó là định hướng sai lầm. Tình trạng vừa chạy vừa xếp hàng, cứ đăng ký làm, song không kết nối được vì giống nhau. Trường hợp KKT Vũng Áng thiếu không gian phát triển đủ lớn, thiếu nguồn nước ngọt hay KKT Vân Phong thiếu hậu phương công nghiệp và sự kết nối tương xứng với tầm cỡ một cảng trung chuyển quốc tế hàng đầu là những ví dụ điển hình”, ông Thiên nói.

Tiến sĩ Trần Đình Thiên cũng chỉ ra một thực tế là đã có tình trạng “vừa chạy vừa xếp hàng” trong việc thu hút đầu tư vào KKT, trong khi chưa định hình rõ định hướng quy hoạch tổng thể quốc giá về cả 2 yếu tố: Một là chiến lược phát triển công nghiệp - công nghệ cao; Hai là phát triển các KKT và KCN như một hệ thống hữu cơ. Chính cách làm như thế đã dẫn tới hậu quả không thể đáp ứng các yêu cầu đặc thù đặt ra cho việc xây dựng các KKT biển của nước ta - đặc thù cơ cấu ngành gắn với lợi thế cảng biển và lợi thế “mặt tiền” biển để xây dựng thành những “cứ điểm” mạnh phục vụ việc cạnh tranh phát triển kinh tế biển.

Tình trạng phát triển các KKT như hiện nay còn được các chuyên gia cho là nặng về xu hướng mạnh khu nào khu ấy làm, làm được cái gì tốt cái đấy, không dựa trên thế mạnh và định hướng tạo ra sự khác biệt để bổ sung, phân công gắn kết nhau để phát triển.

PGS. TS Nguyễn Quang Thái, Phó Chủ tịch Hội Khoa học kinh tế Việt Nam tính toán: Đầu tư một KKT bằng 100 KCN về mặt diện tích, nhưng chính sách đầu tư thời gian qua lại theo kiểu “dàn hàng ngang mà tiến” không có điểm nhấn nên không tận dụng được cả lợi thế địa lý, tài nguyên cũng như các lợi thế  khác.

Theo PGS. TS Nguyễn Quang Thái: “Ngay từ bây giờ, phải xem xét lại quy hoạch KKT bởi “bầu sữa” ngân sách có hạn. Từ nay đến năm 2020, không thể nào phát triển tất cả các KKT biển này”. Đây cũng là hướng tái cơ cấu trong việc đầu tư các KKT biển rất đáng chú ý./.