Nói đến quả còn ngày xuân, nhiều người đều bật lên các từ quen thuộc: Ném còn. Đơn giản thế thôi nhưng ném còn chứa đựng trong đó những ý nghĩa rất đặc biệt mà còn ít người biết đến.
Ném còn khác với tung còn và trước khi chơi còn đại trà vào mùa xuân, người Thái có những luật tục riêng. Nhân dịp trò chuyện ngày xuân với nghệ nhân dân gian Lò Văn Biến, là người dân tộc Thái Đen, sinh ra và lớn lên ở Mường Lò - Nghĩa Lộ, tôi mới được nghe tường tận. Nhân dịp ngày xuân xin trao đổi với bạn bè muốn tìm hiểu về văn hóa Mường lò những điều nghe thấy để hiểu thêm thú vui của chơi còn, để thêm yêu mến một trò chơi giàu tính cộng đồng xưa nay.
Ném còn có từ lâu lắm rồi. Các cụ kể rằng, mở mắt ra thấy mặt trời là người Thái đều mong đợi dịp xuân về, lúc chuẩn bị xuống đồng để được đi chơi còn. Cùng với đất xuân, trời xuân, cỏ cây, hoa lá đầy sắc xuân tươi, làng nào cũng lo chọn cây còn làng mình thật đẹp. Cây còn được người già lựa chọn từ những búi cây pheo khắp làng. Cây thẳng, gióng nuột nà, cao chừng 20 sải tay (còn gọi là sao vaă). Cùng với mỗi nhà chuẩn bị gói bánh chưng, mổ lợn tết, sắm sửa bàn thờ, quét dọn nhà cửa, các gia đình đều cử một người để chuẩn bị sân chơi còn, chơi "Tó mắc lẹ", chơi bắt dế (đồng đạo), bãi xòe hoa... Sau đêm giao thừa, sau tết Thầy, tết Mẹ, họ bắt đầu chơi xuân. Chơi xuân của người Thái kéo dài tới tận rằm tháng Giêng, rồi mở hội Xuống đồng luôn. Hội còn do dân làng tổ chức. Mở đầu hội còn, ông Mo tách khỏi hội còn hàng trăm người quỳ xuống, cúng trời đất và đặc biệt là cúng già bản nhiều đời có công khai phá, góp sức xây làng đã quá cố (cúng ma làng). Ông mo xin cho mọi người làm ruộng được nhiều lúa, làm nương được nhiều ngô, con cháu khỏe mạnh, xin ma làng giữ lấy cổng làng, không cho các thế lực quái ác vào phá nhiễu con cháu. Lời cúng dặn dò con cháu đừng xúc xiểm người khác, biết yêu thương nhau như ngón chân, ngón tay trên người:
"Nhăă căp căm pay
Nháa say quoăn măa"
(Đừng nhặt nhạnh lời này đem qua, đem lại với người khác cho nặng nề thêm, để khỏi hiểu sai nhau, ghét nhau)...
Câu cúng dặn cả người đã khuất và người còn sống, ý muốn nói đến sự kết đoàn cộng đồng. Sau khi cúng xong, hội còn được bắt đầu. Quả còn khâu theo múi hoa văn nhiều sắc màu ghép nối, tượng trưng cho sắc màu nhiều vẻ của vũ trụ. Trong là hạt thóc, hạt vừng, hạt cải, hạt đỗ, hạt hoa... thể hiện khát vọng tồn tại, sinh sôi vượt lên trên bầu trời tự do. Dây còn se bằng sợi gai, nhuộm tua xanh đỏ. Hội còn được tiến hành theo ba bước. Mở đầu là "còn xổm" (quả còn quấn dây xung quanh). Những người là trai gái, trẻ già nhiều độ tuổi nhưng phải đứng xen kẽ nam, nữ thật đều. Họ đứng một vòng tròn (có khi hàng trăm người). Quả còn được bay đi từ tay người cao tuổi. Dây còn được quấn vào tay vài vòng. Kẻ ném, người bắt, cười nói thật vui. Nhưng cuộc chơi này lại thể hiện tình cảm ban đầu và thái độ của người chơi.
Nếu bạn là người lịch sự bạn chỉ tung còn cho đối phương chứ không ném còn (người lịch sự, tử tế không bao giờ ném còn cho bạn mình). Ngược lại, người sỗ sàng, nóng nảy, thiếu tao nhã sẽ quấn dây nhiều vòng và ném vào đối phương, người đó sẽ bị chê cười. Còn nữa, những người vốn không ưa nhau nhất là bạn gái không ưa bạn trai mà vô tình phải ném đối vì đến lượt thì cũng bị ném quyết liệt. Mà đã bị ném thì cũng cố bắt cho bằng được. Nếu bị ném mà không bắt được thì bị phạt. Người bị phạt chịu cho người đứng cạnh "đánh yêu" vào vai, vào lưng (kẻ yêu đánh khẽ, kẻ ghét đánh nặng tay hơn). Có cô gái, chàng trai cảm được cái chạm tay vai, tay lưng này mà nên vợ, nên chồng. Thường khi bị ném còn thì con gái bắt dễ hơn trai. Có thể vì các chị khéo léo hơn hoặc được các chàng trai ưu ái lựa quả còn trao nhẹ nhàng hơn. Quả còn trao hết vòng tròn sẽ chuyển sang bước hai là "còn sai".
"Còn sai" (dây của quả còn được thả ra nhằm tạo lực cho việc tung còn). Lúc này, đội hình lại được chia đôi, bên nam, bên nữ. Khoảng cách hai bên là 20-40m. Hai bên lại tung còn cho nhau. Lúc này chỉ còn những người thanh lịch, không còn ai ném còn (mặc dù đôi lúc vẫn có cá biệt) 2 bên tung qua, tung lại nhẹ nhàng. Quả còn bay vồng vồng theo vòng cung êm ái, nhẹ nhàng cùng tiếng cười vui ríu rít, tiếng hát trao duyên của mọi người dìu dặt dưới nắng xuân. Quả còn bay không rơi xuống trao đi trao lại cả phía nam và nữ, cho đến khi có một người bắt trượt. Người bắt trượt sẽ bị đối phương phạt, người bị phạt phải nộp vật tin. Vật làm tin có thể là một thứ bất kỳ như khăn, áo, mũ, vòng tay... nhưng có các tình huống sau xảy ra:
Nếu người bị phạt là gái, người phạt là trai mà họ sẵn sàng quí nhau, thì ngay sau hội, người bạn không đòi lại, để rồi đến đêm người trai lặn lội đến chọc sàn, để trả của làm tin, có nhiều người sau đêm ấy họ trao vòng duyên cho nhau. Chiếc vòng cầu hôn chỉ chờ mùa xuân là trao gửi. Nếu người phạt là gái thì đêm đó người bạn trai cũng tìm đến để có lời xin lại vật làm tin, người bạn gái lại dùng chính vật tin này để trao gửi một lời ước nguyện... Tất cả đều mở đầu cho những cuộc hẹn hò cho một mùa cưới sau hội Xuống đồng.
Nhưng nếu người con gái hoặc con trai không thích nhau thì sau hội bằng mọi cách họ sẽ xin lại vật tin bằng được, những người bị đòi sẵn sàng trả lại, sau một hồi làm khó dễ hoặc hát đối lý với nhau. Vì thế, mỗi dịp chơi còn xuân vào cuối trưa, hay xế chiều ta sẽ thấy từng tốp cô gái giằng díu nhau cuối sân hay dọc con đường làng. Kết thúc "còn sai" là chuyển sang "còn vòng".
"Còn vòng" thường được tổ chức một ngày. Mặc dù cây còn được dựng từ trước 30 tết, song không ai phá, nghĩ như chưa qua vòng "còn xổm", "còn sai". Cây còn như nói ở trên làm bằng cây pheo vót ngọn. Chính phần mút ngọn cây được các nghệ nhân uốn tròn (được hơ qua lửa) có đường kính khoảng 50cm. Nhất nhất không được dùng vòng tròn rời để ghép vào cây còn vì nó sẽ mất đi tính liên tục của thiên nhiên. Tâm của đường tròn bằng cái đĩa nhỏ được dán kín bằng một tờ giấy dó mỏng tang có tô màu (để sức con gái mỏng manh tung còn chạm là thủng), ngoài tâm được dán kín bằng giấy điều dày, chắc. Đỉnh cao chon von trên vòng tròn là một bó hoa cải vàng tươi, xen lẫn quả non, quả già (đó là ước vọng một năm đầy hoa trái, của cải nhiều như hoa, như hạt cải sinh sôi nảy nở).
Tất cả mọi người đứng cách cây còn từ 20 - 25m và chia hai bên nam, nữ. 1 chàng trai, 12 cô gái có sức khỏe, nhan sắc và tài hoa được cử ra tung và bắt quả còn đầu tiên. Rồi lần lượt cứ thế, kẻ tung, người bắt. Cây còn cao, tâm còn mỏng manh, bé xíu giữa trời xuân lồng lộng. Việc tung còn vào tâm là một việc khó không phải ai cũng làm được. Các chàng trai, cô gái kiên trì tung, bắt có khi đến hàng buổi, hàng ngày... đến lúc quả còn xuyên tâm thì cuộc chơi ngừng lại (có người tung thủng vòng tròn nhưng chưa qua tâm thì vẫn chưa được công nhận là thắng cuộc). Người tung còn qua tâm là người hạnh phúc nhất và được mọi người thán phục. Người tung còn trúng tâm phải bước lên và quỳ trước cây còn lạy 3 lạy với trời đất và ma làng. Ông Mo lại khấn: "Ơn giời cho người này được phúc lớn" rồi phúc sẽ chia đều may mắn cho mọi người. Xin trời cho làm ăn khá giả, nhiều của cải như hạt cải, nhiều điều vui tươi như hoa cải:
"Hệt xang đảy a ăn
Păa xăng đảy đi pên"
(Làm gì được nấy, nói gì cũng được nên)
Hội còn chính có thể dừng lại ở đó song mọi người vẫn tiếp tục chơi "còn xổm", "còn sai" vào những ngày sau. Người ta chơi vào chiều chiều khi chăn lợn, chăn gà xong, khi chờ cha mẹ đi chơi tết chưa về... Tung còn mùa xuân cứ thế đi vào cuộc sống người dân tộc Thái và cộng đồng các dân tộc phía Tây tỉnh Yên Bái như một niềm đam mê, vấn vít với bao điều riêng chung. Nay xuân lại đến Mường Lò, đến với đất trời và lòng người trong cộng đồng các dân tộc tỉnh Yên Bái. Mời bạn đến với Mường Lò, dù ở Cang Nà, Pá Khết, Ao Luông hay Ao Sen, bản Đêu, bản Phạ, ở đâu... bạn cũng đều có thể đắm mình trong tình xuân của hội còn các dân tộc Mường, Thái, Tày, Kinh, Dao... đang hòa chung nhịp xuân của đất nước từng ngày đổi mới.
