“Mường Lò gạo trắng nước trong”

Từ thị xã Văn Chấn, trung tâm của cánh đồng Mường Lò, theo Quốc lộ 32 lên Mù Cang Chải, trước lúc vượt Sừng Trời (đèo Khau Phạ), Tú Lệ đột ngột hiện ra với hương thơm ngào ngạt.

Đặt chân đến Tú Lệ vào ngày mùa, cả thung lũng ngập tràn hương thơm của lúa, của đất. Hương vị đậm đà thơm dịu đầy sức quyến rũ ấy khiến ai từng một lần được thưởng thức hẳn không thể quên.

Gạo nếp Tú Lệ chẳng cần phải thêm đỗ, thêm dừa cho đậm đà mùi vị. Chỉ xôi gạo không thôi mới thấy hết sự mộc mạc của núi rừng, sự tinh tuý của trời đất. Ngoài thổi xôi, gạo nếp Tú Lệ dùng để gói bánh chưng, giã bánh giầy hay chế biến các món bánh khác cũng đặc biệt thơm ngon. Sẽ thú vị hơn khi trong mỗi mâm cỗ ngày lễ tết hay trong mỗi túi quà quê biếu người đi xa, có thêm hương vị của nếp Tú Lệ – đặc sản của một vùng quê hương Yên Bái.

Nếp thơm Tú Lệ hạt to và tròn như những con nhộng, trăm ngàn hạt đều như nhau có mùi thơm rất lạ. Mỗi khi nhà nào đồ xôi đổ cơm ra chiếc mẹt quạt cho bớt hơi nước trước khi cho vào cóm khẩu – giỏ đựng cơm – thì cả bản đều biết. Trước khi mùa gặt đến họ chọn những bông lúa to hạt mẩy làm khẩu mậu – cốm, đồ lên làm khẩu hang – thóc đồ, họ mổ gà vịt làm lễ cúng cơm mới để tạ ơn trời đất đã cho người dân Tú Lệ giống lúa thơm ngon nổi tiếng và cầu cho mùa vụ tốt tươi. Ngày Tết nhà nào cũng làm vài hũ rượu cần để mời bà con xóm bản ăn Tết. Rượu cần làm bằng nếp Tú Lệ thì không thứ rượu nào sánh nổi, uống mà không biết say nhưng khi đã say lại tưởng như đang lạc vào chốn thần tiên vậy.

Dưới góc độ khoa học, gạo nếp Tú Lệ dẻo, thơm, ngon là bởi được gieo trồng trên một nền đất hiếm (với các nguyên tố như molybden, bo, kẽm), tầng phong hóa mỏng, nồng độ ka li trên phiến thạch mi ca lớn. Thung lũng Tú Lệ nằm gọn giữa ba ngọn núi cao là Khâu Phạ, Khau Thán và Khau Song nên biên độ dao động của nhiệt độ trong ngày lớn, thời gian đêm dài hơn ngày. Đây là những yếu tố khiến mạch tinh bột amino-pectin lớn (lượng mạch tinh bột amino-pectin quyết định sự dẻo thơm của hạt gạo). Thêm một yếu tố nữa là do cấu tượng của đất Tú Lệ tơi xốp, dễ ngấm nước và khí hậu ở Tú Lệ trong lành nên sản xuất lúa ở Tú Lệ ít phải thâm canh, vì vậy gạo ở Tú Lệ là gạo sạch.

 Thu hoạch nếp Tú Lệ

Người già ở Tú Lệ vẫn kể cho con cháu nghe giai thoại về giống nếp Tú Lệ. Truyền rằng có một tộc người Thái được tiên ông hiện ra cho một coóng thóc quý và dặn rằng phải tìm được mảnh đất thích hợp thì thóc quý mới mọc thành cây lúa và cho nhiều hạt gạo dẻo thơm. Vâng lời tiên dạy, tộc người Thái đi khắp vùng Tây Bắc, đến đâu thấy đất tốt cũng gieo trồng thử, nhưng nơi thì hạt gạo không nảy mầm, chỗ thì lúa không trổ bông hoặc có hạt thì gạo chẳng dẻo thơm như lời tiên dạy. Một ngày kia đoàn người Thái tới chân đèo Khâu Phạ thì dừng chân xuống suối Mường Lùng uống nước, thấy dòng nước mát trong và ngọt lịm, ngẩng mặt lên là thung lũng tươi tốt. Già làng của tộc người Thái đã quyết định ở lại đây vỡ ruộng trồng lúa. Quả nhiên thóc tiên gieo xuống đã nhanh nảy mầm và rất tươi tốt. Ngay từ khi lúa còn con gái đã tỏa ra một hương thơm tinh khiết, đến cuối vụ bông nào cũng to như cái đuôi trâu, đem ra cối giã thấy trắng trong và thơm phức, nếu cho vào chõ gỗ mà đồ thì dẻo thơm lạ kỳ.

Từ đó Tan lả gắn bó với người Thái Tú Lệ và nhờ có hạt nếp dẻo thơm này mà con trai bản khỏe mạnh dẻo dai, làm ruộng nương không biết mệt, bước chân băng rừng, lội suối không biết mỏi, tiếng khèn làm say lòng gái bản. Còn các cô gái Thái thắt đáy lưng ong, nước da trắng hồng mịn màng, mái tóc đen nhánh suôn dài mềm mại, quay xa dệt vải, hoa văn như có hồn làm trai bản ngẩn ngơ thổn thức.

Du khách đã từng đến Tú Lệ, được thưởng thức các món ăn chế biến từ gạo nếp Tú Lệ như cốm, cháo cốm vịt, xôi nếp ngũ sắc, cơm lam... được các cô gái Thái thổi hồn, nhấp chén rượu nếp Tú Lệ do những đôi tay ngà mời lâng lâng trong tiếng “Khắp mời lẩu” – Hát mời rượu, say trong điệu xoè nồng hậu mới thấm hết cái hồn của xứ Thái và ý nghĩa sâu xa của câu ca:

“Mường Lò gạo trắng nước trong

Ai đi đến đó lòng không muốn về”