Lễ ăn cơm mới của người Mảng

Lễ ăn cơm mới “tri xả lẳm mế” của người Mảng là nghi lễ nhằm cảm ơn tổ tiên, thánh thần mang lại mùa màng bội thu, đồng thời “động viên” hồn của các thành viên trong nhà hãy yên tâm ở lại vì đã có lúa mới…

Sau khi gặt lúa mới xong và cất vào kho thóc trên nương, người Mảng chọn ngày tốt là ngày con Dê và ngày con Ngựa để “ma lảm” đi lấy lúa về ăn cơm mới. Ma lảm là mẹ lúa, bà chủ trong gia đình. Đến ngày đã chọn, ma lảm phải tắm gội, thay quần áo và chải tóc gọn gàng, rồi lên lấy lúa ở lán về giã thành gạo và nấu ăn.

“Ma lảm” phải đi lấy trong 3 ngày. Buổi sáng ngày thứ nhất, gia chủ phải mổ gà để cúng ma tổ tiên trong nhà để thông báo về việc đã thu hoạch xong vụ mới và xin lấy lúa về ăn... Buổi chiều khoảng 3 giờ họ tiến hành cúng với kho thóc để xin được lấy lúa về. Lễ vật trong lễ đó gồm có: 1 quả trứng (chưởi); 1 củ gừng (vuồng); 2 chén rượu (dươi chẻn húng). Hai vợ chồng gia chủ sẽ chủ trì lễ cúng, lấy lá dong rải xuống sàn ngay cạnh cột chính của lán, bày các lễ vật và cúng với ý xin với ma kho thóc, cho ma lảm được lấy lúa về ăn cơm mới. Sau khi khấn xong, ông chủ nhà rót 2 chén rượu, mỗi người cầm một chén rót một ít ra sàn mời ma kho thóc rồi uống hết chén rượu. Như vậy lễ cúng kho thóc đã xong, ma lảm sẽ thực hiện các nghi lễ lấy lúa mới ở lán trong ba ngày.

Ngày đầu tiên ma lảm lấy nửa bó lúa đem về để trong buồng ngủ. Ngày thứ hai lấy nửa bó còn lại và cũng đem về để trong buồng ngủ của mình. Ngày thứ ba lấy một bó còn nguyên. Mỗi ngày lấy lúa ở lán về, tự tay ma lảm giã lấy gạo cho vào ống nứa làm cơm lam ăn một mình trong bóng tối không cho ai biết, chỉ được ăn nhạt và phải chừa lại một ít để ngày hôm sau ăn.

Sau 3 ngày, ma lảm lấy thóc ở lán về nấu cơm cho cả nhà cùng ăn, những gia đình có điều kiện thì mổ gà, làm mấy mâm cơm rượu mời anh em họ hàng đến ăn mừng lúa mới cùng với gia đình. Toàn bộ công việc làm lễ cơm mới đều do bà chủ nhà làm hết. Khi đã giã thành gạo, bà mang sàng sẩy rồi cho vào chậu ngâm nước. Ngâm nước khoảng 15 - 30 phút sẽ lấy ra đồ thành xôi (nếu lúa mới là lúa nếp) hoặc nấu cơm (nếu lúa mới là lúa tẻ). Trong khi bà vợ giã gạo, ông chồng ra suối bắt 3 con cua về cho vào bếp nướng để ăn cùng với cơm mới, nếu không bắt được cua có thể thay bằng cá suối trắng. Tuyệt đối không được dùng cá đen, vì theo lý người Mảng, cá đen hoặc cá sọc là loại cá hay ăn tạp, nó ăn cả những thứ bẩn nên không thể dùng vào ăn cơm mới được. Cá trắng chỉ ăn rêu, giống như con cua, thì mới dùng ăn với cơm mới.

Buổi tối sau khi đã nấu cơm và nướng cua hoặc cá xong cả nhà dọn cơm ăn. Khi cả nhà đã tập trung đầy đủ quanh mâm cơm, ông chủ nhà nói: “Hôm nay là ngày ăn cơm mới, tất cả mọi người khỏe mạnh. Hồn con người không được đi nữa. Bây giờ đã có cơm mới ăn rồi, tất cả mọi hồn con người trong gia đình yên tâm ở lại. Từ nay tất cả những người trong gia đình không đau ốm luôn luôn khỏe mạnh như lúa mới. Sang năm phải được ăn nữa như thế này...”.

Ông chủ nhà nói xong, cả nhà bắt đầu ăn cơm. Những người tham dự bữa cơm này toàn là người trong gia đình, không được cho người ngoài vào ăn cùng, vì sợ hồn lúa theo người đó.