Chiếc khăn Piêu của người Thái

Mỗi dân tộc trên thế giới đều mang sắc thái văn hóa độc đáo của mình qua trang phục. Cùng với ngôn ngữ, trang phục là dấu hiệu thông tin quan trọng thứ hai để chúng ta dễ nhận biết tộc người này và tộc người khác mỗi khi dịp tiếp xúc.

Người Thái cư trú ở nhiều nơi trên đất nước ta nhưng tập trung đông nhất là ở các tỉnh Tây Bắc: Sơn La, Lai Châu, Lào Cai.... Ngoại trừ một bộ phận phụ nữ tộc Thái trắng đội nón tát thì đa số phụ nữ Thái Mường Thanh (Lai Châu), Mường La (Sơn La), Mường Lò (Lào Cai), đều đội khăn vải. Khăn vải dùng để đội trên đầu người Thái gọi là Piêu. Piêu có nhiều loại khác nhau, có loại được thêu hoa văn bằng chỉ màu sặc sỡ, có loại chỉ là một tấm vải bông nhuộm chàm, tùy từng vùng, từng địa phương mà Piêu có những sắc thái riêng của nó. Piêu là vật trang sức quan trọng làm tăng lên vẻ đẹp của các cô gái Thái trong sinh hoạt hằng ngày, nhất là lúc đi chơi hay dự lễ hội...

Đồng bào Thái làm Piêu từ loại vải bông tự dệt. Trước khi thêu, miếng vải được chọn làm khăn đội đều phải nhuộm chàm. Chàm là màu nền để trên đó người phụ nữ Thái thêu lên các họa tiết, hoa văn bằng các loại chỉ màu (xanh, đỏ, tím, vàng, da cam....) ở hai đầu khăn. Để có một chiếc Piêu hoàn chỉnh, phụ nữ Thái phải mất thời gian từ hai đến bốn tuần. Piêu Thái được tập trung trang trí ở hai đầu. Trước khi thêu, họ ghép mảnh vải đỏ làm viền, vừa bọc cho sợi ở các đầu khăn khỏi bị xổ ra, vừa giới hạn diện tích trang trí ở đầu khăn. Phụ nữ Thái dùng lối khâu luồn rất khéo léo để hạn chế tới mức tối đa đường chỉ lộ ra ngoài để cho đường viền màu đỏ và nền chàm của khăn liền làm một. Trước khi thêu, chị em làm những chiếc cút để đính vào Piêu, có thể làm nhiều cút Piêu một lúc rồi dùng dần. Cút Piêu được làm từ một mảnh vải đỏ rộng khoảng 1 cm, bên trong bọc lõi chỉ rồi cuộn tròn lại. Cuộn vải tròn được khâu vắt thành một hình tròn rồi quấn dây vải lại theo hình trôn ốc, sau đó được quấn thêm các loại chỉ màu thành các múi trong hình tròn. Các cút sau khi làm xong được ghép lại rất khéo léo vào đầu Piêu. Nhìn vào chiếc cút được dính vào đầu Piêu, ta rất khó đoán nhận ra được mạch chỉ khâu ghép các đường trang trí với nhau.

Các loại đường khâu đều do phụ nữ Thái tự sáng tạo, có nhiều kiểu: móc xích, chân rết, xương cá... Các cút Piêu trước hết được đặt trên ba đoạn thẳng của mỗi đầu khăn. Còn chính bốn góc của khăn, chị em dùng dây làm cút còn dư tết thành hình bông hoa cách điệu. Cút Piêu thường được sắp xếp thành từng chùm lẻ 3, 5, 7 cái trên các vị trí cách đều nhau ở hai đầu khăn, bởi vậy cút ở trên Piêu bao giờ cũng là cút chùm. Cũng như nhiều vật dụng khác (cúc áo, chắn song cửa sổ, bậc thang nhà sàn...), cút Piêu được thiết kế theo quan niệm số lẻ. Bình thường phụ nữ Thái đội Piêu có cút chùm 3, nhưng họ quan niệm khi tặng Piêu cho người bậc trên, người mình quý trọng, kính yêu thì Piêu phải có cút chùm 5 trở lên... Trong đám cưới của người Thái, khăn Piêu là tặng vật quí con dâu dành tặng bố mẹ chồng và anh em nhà chồng.

Các loại đường khâu đều do phụ nữ Thái tự sáng tạo, có nhiều kiểu: móc xích, chân rết, xương cá...

Sau khi bọc viền và ghép cút Piêu xong, phụ nữ Thái bắt đầu công việc thêu Piêu. Nét đặc biệt là phụ nữ Thái không thêu Piêu ở mặt phải (như lối thêu thông thường) mà lại thêu từ mặt trái, các hoa văn với màu sắc phức tạp lại hiện lên ở mặt phải. Piêu được tạo theo lối luồn chỉ hay đan chỉ màu vào vải, nhưng cái khó là phải tính toán theo một nguyên tắc nhất định để luồn chỉ vào mặt trái và hoa văn lại hiện lên chính xác ở mặt phải. Diềm của khăn Piêu được trang trí bằng những cặp "tín xáo" thêu theo kiểu vắt chỉ thành từng nhóm 3 hoặc 4 đường song song. Giữa các nhóm "tín xáo" còn được trang trí thêm những hình "tô pu"(con cua) hay "tô nhện" (con nhện) hoặc hình ngôi sao 5 cánh theo lối cách điệu. Viền ngoài cùng của chiếc khăn được riềm bằng vải đỏ. Bốn góc khăn được kết thành tai Piêu.

Người phụ nữ Thái có thể đội khăn Piêu theo nhiều kiểu khác nhau. Chiếc khăn Piêu, với những đường thêu khéo léo làm tăng thêm vẻ đẹp hồn nhiên của những cô gái Thái vùng sơn cước. Khi tham gia vào các vòng múa xoè, trên vai các bà, các chị và các cô gái Thái không thể thiếu những chiếc khăn Piêu.

Một cô gái Thái có thể còn nhiều vụng về trong công việc nội trợ, nhưng không thể không biết làm thổ cẩm và khăn Piêu. Chiếc khăn Piêu giống như thước đo về sự khéo léo, chăm chỉ và tấm lòng của cô dâu khi về nhà chồng. Con gái Thái từ 6,7 tuổi phải làm quen với bông, sợi, dệt vải; 12, 13 tuổi bắt đầu làm quen với công việc thêu thùa. Học thêu Piêu với các cô gái Thái là một quá trình nhận thức và rèn luyện đôi bàn tay khéo léo của mình để chuẩn bị bước vào đời. Qua chiếc Piêu, có thể biết được chủ nhân của nó là người tài hoa, siêng năng, chịu khó hay là người lời nhác, vụng dại.

Khăn Piêu là một tác phẩm nghệ thuật tuyệt vời, sản phẩm văn hoá và tinh thần in đậm bản sắc dân tộc do bàn tay khéo léo của người con gái Thái tạo nên. Khăn Piêu không chỉ mang giá trị thẩm mỹ mà còn mang tính xã hội, cùng với váy, áo, nón đội, thắt lưng, Piêu góp phần tạo nên một nét đẹp, một sắc thái riêng, hấp dẫn về trang phục truyền thống của dân tộc Thái. Trong đời sống tình cảm của người Thái, trai gái yêu nhau còn nhờ chiếc khăn Piêu nói hộ lòng mình. Lúc xa nhau, các cô gái thường tặng chàng trai mình yêu mến chiếc khăn Piêu đẹp nhất. Chiếc Piêu từ giây phút đó trở thành cầu nối tình yêu của họ... Có một bài dân ca nói về chiếc khăn Piêu, chiếc khăn đội đầu, vật trang sức quan trọng gắn bó với đời sống tình cảm của các cô gái Thái:

"Em xe sợi thành vóc hoa dâu

Em dệt cửi thành gấm vân chéo

Em dệt tơ thành đóa hoa vàng

Người các bản các phường muốn khóc

Đều ước ao được em thêu khăn".

Khi trai gái yêu nhau, họ nhờ chiếc khăn Piêu nói hộ lòng mình. Lúc xa nhau, các cô gái thường tặng chàng trai mình yêu chiếc khăn Piêu đẹp nhất làm cầu nối tình yêu. Đối với chàng trai, khăn Piêu ghi dấu tài hoa, hơi ấm bàn tay cô gái mình yêu. Trai gái Thái ở Sơn La khi yêu nhau mà không lấy được nhau, cô gái đến xin lại chiếc Piêu của mình đã tặng. Vào dịp lễ hội, khi chàng trai ném còn, nếu cô gái không bắt được phải đem khăn Piêu ra tặng. Nhiều khi vì cớ đó mà họ yêu nhau. Nếu cô gái không yêu chàng trai thì có thể đem vật khác đến xin lại chiếc khăn Piêu của mình. Khi tình yêu không thành, chuyện tình ngắn ngủi được người Thái ví như "đời Piêu, đời vải". Họ cho rằng, tình cảm đôi lứa không thành như "Piêu lụa xoạc đôi" mà "Piêu lụa đã xé đôi không thể đội lại được".

Chuyện tình yêu của trai gái Thái lãng mạn, mãnh liệt nhưng cũng rất mộc mạc, đằm thắm qua chiếc khăn Piêu. Khăn Piêu vừa là nét đẹp trang phục truyền thống, vừa thể hiện tinh hoa trong văn hoá ứng xử cần được nâng niu và giữ gìn.