Những nét văn hóa đặc sắc ở Tả Van Giáy

Làng Tả Van Giáy thuộc xã Tả Van, huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai. Làng ở dưới chân núi, gồm 110 hộ dân với 550 nhân khẩu. Nằm trong địa phận của Vườn Quốc gia Hoàng Liên, làng Tả Van Giáy là nơi hội tụ tinh hoa của đất trời. Đến đây, du khách sẽ có dịp được tìm hiểu thêm về phong cách, lối sống cũng như những nét văn hóa đặc sắc của người Giáy.  

Từ thị trấn Sa Pa, xuôi theo con đường mòn uốn lượn trên lưng chừng núi khoảng 10km, du khách sẽ đến xã Tả Van. Con đường đất vào thôn Tả Van Giáy nhỏ, hẹp, hai bên là màu xanh ngắt của những thửa ruộng bậc thang màu mỡ ngô và lúa non. Thấp thoáng trong làn sương mỏng một chiếc cầu treo bắc qua suối Mường Hoa - đường vào thôn Tả Van Giáy, với hai bên đầu cầu là những bụi lau, sậy, những vạt hoa đỗ quyên... đung đưa trong gió. Ngay đầu cầu treo là ngôi miếu thờ 3 gian - nơi người Giáy tổ chức lễ hội “Nào Cống".

Tả Van Giáy là cách gọi ngày nay, còn người dân địa phương ở Lào Cai và dân tộc Giáy ở Lai Châu cũng chỉ quen gọi “Mướng Và”, tên gọi này bị gọi chệch từ “Mướng Vá” theo âm của tiếng Tày, có nghĩa là “Sải tay”. Tương truyền, làng này ngày xưa chỉ có người Tày sinh sống nên mới có tên gọi như vậy. Trung tâm của làng còn có một mỏm đồi được người dân gọi là “Pỏm mò dà táy” (nghĩa là đồi mộ bà Tày).

                       Bình yên trên bản làng.

Đến Tả Van Giáy, du khách không chỉ đắm mình giữa khung cảnh thiên nhiên với tiếng suối chảy róc rách, tiếng chim rừng đang gọi bạn tìm nhau...  mà còn được khám phá vẻ đẹp bình dị, mộc mạc của ngôi làng. Làng Mướng Vá dựa lưng vào núi, trước mặt là con suối Mường Hoa. Thế của làng dựa lưng vào hướng Tây nhìn sang Đông, các nhà quay mặt về hướng Đông Bắc, bởi hướng chính Đông vừa là núi đá cao sừng sững, hướng Nam có dòng suối chảy xuôi. Theo quan niệm về phong thủy của người Giáy, hướng nhà về núi đá và xuôi theo dòng nước là không tốt… Làng Mướng Vá tính từ khi người Giáy ở có lịch sử trên dưới 300 năm. Dòng họ đến sớm nhất theo người già trong làng nói là họ Sần, tiếp đó là họ Vàng, họ Lù và các họ tiếp theo. Họ cư trú quần tụ với hàng trăm nóc nhà và thành từng làng, bản, mường ở chân đồi núi, những thung lũng ven sông, ven suối. Xung quanh là dân tộc Mông cùng sinh sống nhưng người Giáy vẫn giữ được nguyên vẹn vốn văn hóa truyền thống của trong phong tục tập quán, tín ngưỡng, lễ hội.

Mùa cưới của người Giáy là tháng mười âm lịch của năm trước đến tháng hai âm lịch của năm sau (từ tháng 3 - 7 không bao giờ được tổ chức đám cưới; tháng 8, 9 có thể cưới được). Đám cưới có nhiều bước cầu kỳ như xem mặt, xem nhà; thả mai mối (cha mẹ người con trai có thể hỏi con trai mình về người con gái); thách cưới (chủ yếu: thách rượu thịt để mời khách trong ngày cưới, làm vốn cho người con gái). Lễ “đoạn lời” được tổ chức ăn ở cả hai bên. Lúc này đôi trai gái được công nhận là con của hai gia đình, coi như đã thành vợ chồng. Sau ba năm tính từ lễ này nếu nhà trai không đón được dâu thì hai bên tự do đi với người khác, nếu chưa đủ ba năm mà “phá rào” thì sẽ bị phạt. Lễ cưới tổ chức ở hai gia đình. Đoàn đón, đưa dâu phải quàng 2 băng vải đỏ chéo nhau. Khi đám cưới kết thúc, đoàn nhà gái ra về được đánh dấu bằng phẩm đỏ vào má, cùng với những “quả đấm” của nhà trai để đừng bao giờ “quên” nhà trai.  

                  Nghi lễ đón dâu của người Giáy.

Người Giáy quan niệm khi trong nhà có người chết, con cháu tiến hành rửa thi thể bằng lá bưởi, lá chanh cùng với chậu nước ấm, rồi thay quần áo mới cho người quá cố. Thi hài người chết đặt ở gian giữa nhà, trên thi hài phủ lớp vải trắng, mặt phủ giấy vàng, miệng ngậm đá (lấy từ đá mài dao) và những miếng bạc cắt ra từ đồng bạc trắng. Có bao nhiêu con đẻ, cháu nội thì ngậm bấy nhiêu viên đá, miếng bạc. Điều này có ý nghĩa là để người chết khi gặp con cháu sẽ không mở miệng vì hồn ma người quá cố hỏi ai thì người đó sẽ bị ốm đau. Khi đã đưa thi hài ra nằm ở giữa nhà các con cháu mặc áo trái, đi chân đất, để đầu trần và phải ăn chay, nằm đất ngồi xổm đến khi đưa người quá cố đi chôn. Đặc biệt trong tang ma của người Giáy có Mo lễ tang gồm có 80 bài của 13 tiết mo, nội dung chủ yếu nhằm răn dạy con cháu về đạo làm người…

Trong tôn giáo, tín ngưỡng của người Giáy, quan trọng nhất là thờ cúng tổ tiên và cúng thần. Thờ cúng tổ tiên là thờ các dòng họ Vàng, Lù, Lò, Lý… mà không phải thờ người cụ thể. Bàn thờ được đặt gian giữa nhà, lưu giữ nguyên vẹn cấu trúc cổ xưa, cả độ tuổi của gỗ và tai ngăn kéo làm từ đồng. Ngoài thờ tổ tiên, người Giáy thờ thiên thần (chứ không thờ không thờ nhân thần), trong đó có hai loại thần là “ Thú tỷ” - thổ địa, “Srú pướng” và “Đong xía” - Thần rừng.

           Lễ hội Xuống đồng “Roóng poọc” của người Giáy.

Trong một năm, ở Tả Van Giáy có nhiều lễ Tết như: Tết tháng Giêng “Đươn xiêng”; Tết tháng 7; Tết mồng 3/3, 4/4; Rằm tháng 5; Rằm tháng 8; Tháng 9 ăn cơm mới; Tháng 10 làm bánh dày kết thúc mùa vụ; Tháng 11 đón Tết Đông chí và đặc biệt nhất là Lễ hội Xuống đồng “Roóng poọc” tổ chức vào ngày Thìn tháng Giêng. Trong tháng Tết, từ mồng 10 tháng Giêng trở đi chính quyền bàn với người già về ngày xuống đồng, sau khi thống nhất ngày, người ta cử một người già đứng ra chủ trì, rồi họp dân đóng góp để mua một con lợn, 1 đôi gà, 5 cân gạo nếp, 5 lít rượu, 1 cân cá tươi, 5 quả trứng, hương vàng… làm đồ cúng tế, trả thù lao cho thầy mo. Mức đóng góp chia đều cho các hộ gia đình. Tại một cánh đồng trước làng, người ta đặt bàn thờ cúng thần làng chung, còn lại các gia đình đều có mâm cúng riêng. Mâm cúng của gia đình chủ yếu là bánh trái, thịt gà hay cá, trứng. Người ta đặt cột nêu có vòng nhật nguyệt với hình âm dương. Khi xong lễ các cụ bà ném còn tượng trưng, sau đó là người đi lễ hội ném còn sao cho thủng vào vòng nguyệt, tiếp là hạ nêu, trao thưởng người ném chúng, kéo co là kết thúc lễ hội.

                       Múa trống của người Giáy Tả Van.

Văn nghệ dân gian ở làng Tả Van Giáy rất phong phú và đa dạng gồm nhiều truyện cổ tích; Câu đố và tục ngữ có nhiều bài về đố vui, đố cây cỏ, vật dụng trong gia đình, các hiện tượng thiên nhiên… hay những câu tục ngữ để răn dạy con trẻ, đối đáp trao đổi những việc hệ trọng và cũng là tiêu chí ứng xử trong xã hội… Ngoài ra còn hơn 10 bài dân ca đám cưới, trên 300 bài hát giao duyên và 15 bài trong tiệc rượu…

Trong bữa ăn hàng ngày của người Giáy thường có món xào và món canh. Khi có khách thì thêm món luộc, rán. Ngày lễ Tết có thịt quay, thịt nướng, chả và không thể thiếu món Khẩu nhục. Đồ uống của người Giáy trong lễ Tết chỉ có rượu; nước uống hàng ngày có nước cơm, nước chè, rau hoặc nước đun sôi có khi cả nước lã. Đến tả Van Giáy, du khách sẽ được thưởng thức những món ăn đặc sản của đồng bào dân tộc do chính tay họ chế biến như: cá suối nướng Mường Hum, thắng cố thịt ngựa Mường Khương, thịt lợn cắp nách Bắc Hà, xôi nếp ngũ sắc Văn Bàn... được hòa mình trong không khí lễ hội, các trò chơi dân gian của người Giáy như lễ Nào Cống, Roóng Poọc (xuống đồng), ném còn, đánh yến... và cùng tham gia các tour du lịch bản làng.

        Trồng lúa nước là nghề chính của người dân ở Tả Van Giáy.

Trang phục và trang sức người Giáy khá đơn giản. Nam mặc quần lá tọa màu đen hoặc trắng, áo ngắn màu đen là chủ yếu, có màu trắng nhưng không có màu khác, cài khuy lệch sang trái, đầu đội khăn vải bông nhuộm nước chàm không thấm tạo thành những chấm trắng như sao với các hình vuông, chữ nhật, tam giác, quả chám, hình cây, lá… Nữ cũng mặc quần như nam giới, nhưng là vải đen, mềm như vải láng, lụa, sa tanh. Tuy nhiên cạp quần nữ có thể dùng vải màu, như màu đỏ và khâu luồn dây thắt, còn nam chỉ vắt chéo và dùng thắt lưng, áo nữ màu đen, đủ các loại màu nhưng lại không có màu trắng, cài khuy vải hoặc khuy bạc ở nách bên phải. Cổ đứng 3 cm, ở vạt cài khuy, viền tay áo có chắp vải khác nhau. Trang phục của phụ nữ còn có thêm nắm sợi len màu đỏ độn tóc (bằng sợi bông tự nhuộm).

Hiện nay, ở Tả Van Giáy có 24 gia đình được ngành an ninh và du lịch tỉnh Lào Cai cấp giấy phép được đón khách du lịch khi họ muốn dừng chân hay nghỉ qua đêm. Du khách tới Tả Van Giáy phần lớn từ châu Âu như Thuỵ Điển, Pháp, Na Uy hay từ châu Mỹ, châu Úc và nhiều nước ở châu Á.