Văn hóa Cơ-tu trong trang phục

Đến các bản làng của người Cơ-tu trong sinh hoạt hằng ngày, vào những dịp lễ hội truyền thống hay dịp Tết đến, xuân về, chúng ta có dịp chiêm ngưỡng những thiếu nữ Cơ-tu trong bộ trang phục truyền thống với những hoa văn, sắc màu rực rỡ trên nền vải thổ cẩm như những đoá hoa rừng khoe sắc giữa núi rừng đại ngàn làm nên một bức tranh văn hoá Cơ-tu thật sống động...

Để có được những bộ trang phục đẹp mang bản sắc văn hoá riêng cho dân tộc mình, người phụ nữ Cơ-tu phải tốn rất nhiều công sức. Họ trồng bông, đay lấy sợi rồi tách hạt, tách bông, cán bông, vấn bông, se sợi... các khâu nhuộm cũng không kém phần quan trọng. Để có được màu đỏ, họ lấy từ củ nâu, màu chàm từ cây tà râm, màu vàng từ củ ma rớt cho đến việc dàn cườm để tạo thành những hoa văn trên nền vải như: hoa văn bằng cườm hình hoa Ablơm (hoa tình yêu), hoa văn bằng cườm hình lá Atút (hình chiếc chong chóng), hoa văn bằng cườm hình đàn ông Cơ-tu múa tung tung (múa nam), hoa văn bằng cườm hình thiếu nữ Cơ-tu múa dadá (múa nữ), lá trầu (A bá), dây buộc nhà Gươl (Hơma cating), hoa văn bằng cườm hình hoa rừng (Hơma tơbang), trang sức (ma não)... Họ dệt hoàn toàn bằng thủ công, nhưng những đường nét và các hoạ tiết hoa văn hết sức tinh tế tạo thành dãy hoa văn đặc sắc bằng chì hoặc cườm trắng trên nền vải chàm đen thể hiện tính thẩm mỹ và tài năng sáng tạo của người phụ nữ Cơ-tu rất cao.

Váy dài làm toát lên vẽ đẹp hoang dã của những thiếu nữ Cơ tu vùng núi Quảng Nam.

Trang phục lễ hội của người Cơ-tu đơn giản, phản ánh nhân sinh quan, thế giới quan của người Cơ-tu về vũ trụ, trời đất, vạn vật cũng như phong tục-tập quán, sinh hoạt của cộng đồng... của dân tộc mình. Màu chủ đạo của trang phục người Cơ-tu là chàm đen, màu nền của trang phục. Họ quan niệm màu chàm đen là màu của đất (Abhuyh-Catiếc), màu đỏ là màu của mặt trời (Abhuyh-plêếng). Đây là hai màu sắc của hai vật thiêng không thể thiếu trong đời sống nên trang phục của họ không thể thiếu hai màu nói trên. Màu vàng trên trang phục được người Cơ-tu dùng rất ít chỉ là những nét mảnh để tạo nên những hoạ tiết, đường nét hoa văn tinh tế.

Hầu hết trang phục của người Cơ-tu đều được bố trí các hoạ tiết hoa văn thành từng mảng nhưng không đơn điệu. Chiếc áo cộc tay (a doót) của đàn ông, thanh niên Cơ-tu trang trí những dãy hoa văn đối xứng, với những vạch sọc có khoảng cách đều nhau được dệt bởi ba màu: vàng, đỏ và trắng trông nổi bật trên nền vải chàm đen. Chiếc khố (cha lon) của đàn ông Cơ-tu với vạt trước dài, vạt sau ngắn cũng được bố trí các hoạ tiết đường nét hoa văn thành từng mảng lớn.

Trang phục lễ hội của trẻ em và đàn ông Cơ-tu vùng núi Quảng Nam.

Váy dài (Cơđơ ớch) của phụ nữ Cơ-tu có chiều dài khoảng 6m được khâu lại thành hai lớp và có chiều dài khoảng 3m có nhiều hoạ tiết hoa văn cách điệu như khố của đàn ông nhưng nhìn chung các hoa văn lại tập trung thành mặt phẳng lớn ở phần dưới của thân váy. Các hoạ tiết hoa văn ở phần thân váy thường đứng riêng lẻ bằng các vạch sọc như: hoa văn Ablơm (hoa tình yêu), lá trầu, dây buộc nhà Gươl, múa dadá ( múa nữ)... màu sắc đơn giản, các hoạ tiết hoa văn được thể hiện dưới dạng hình học hoá. Váy ngắn (O réch) có chiều dài từ 80cm đến 1m, được khâu lại bằng chỉ tạo cho váy có hình ống. Áo cộc tay (A doóh) gồm hai mảnh được khâu lại với nhau có dáng hình cổ chữ V. Tấm choàng (A duông) đây là loại dùng cho đàn ông Cơ-tu mặc vào các lễ hội truyền thống của buôn làng hoặc họ mặc vào những mùa đông giá rét. Tấm choàng cũng được dệt trên nền chàm đen có nhiều màu trắng, đỏ vàng. Trang phục lễ hội của người Cơ-tu nhờ bố cục các hoạ tiết hoa văn thành từng dải, từng mảng và độ chênh lệch cần thiết giữa các dải hoa văn với các màu tương phản trên nền chàm đen của trang phục khiến màu đỏ, vàng, trắng luôn trầm lắng, không rực rỡ sắc màu và cũng không chói chang, tạo nên độ sâu và sự nền nã.

Trang phục của người Cơ tu luôn đồng hành cùng họ trong những dịp lễ hội truyền thống của cộng đồng.

Trang phục của người Cơ-tu ẩn chứa nhiều nét hoang dã của một cư dân sống trên vùng Trường Sơn. Với họ, trang phục là cội rễ để hình thành nên một bản sắc văn hoá riêng, Văn hoá Cơ-tu. Từ những nét riêng biệt và độc đáo đó đã làm cho trang phục của người Cơ-tu vùng Trường Sơn không giống bất kỳ trang phục lễ hội nào của cộng đồng các dân tộc anh em sống trên đất Việt.

Cũng như nhiều cư dân khác, các dân tộc bản địa vùng Trường Sơn - Tây Nguyên như: Banah, Giẻ-Triêng, Gia Rai, Xơ Đăng, Cor, Cơtu... trong quá khứ cũng sử dụng phổ biến loại y phục bằng vỏ cây. Có thể coi đó là loại y phục cổ sơ. Họ chọn lựa một vài chọn loại vỏ cây có kích thước lớn, đập mỏng, phơi khô rồi dùng nguyên một miếng để khoác vào người, giúp chống giá rét và còn thích nghi với một số hoạt động như khi đi khai thác song mây, phát rẫy, cắt lá lợp nhà và đặc biệt là trong khi đi săn bắt ở rừng sâu. Về sau, họ thường lấy vỏ của cây hơ mớt, hơ mon, hơjoong, chrơ dđangơ duông, ta đuých... để làm váy - áo mặc che thân..

Các già làng mặc đồ bằng vỏ cây và đồ bằng thổ cẩm tại lễ hội mừng lúa mới của đồng bào Cơ-tu.

Họ chọn những thân cây có kích cỡ khoảng 3-4 gang tay, cắt thành từng khúc theo kích thước phù hợp rồi lột thành từng mảng để làm đồ mặc. Để tấm vỏ cây được mềm mại và dẻo, sau khi hơ lửa cho nóng đều, người ta dùng một khúc cây đã khắc rãnh lồi lõm để đập dập, lột bớt lớp vỏ ngoài, chỉ để lại lớp vỏ  trong rồi ép thẳng, cắt xén, khoét lỗ, chắp nối, khâu lại thành váy, áo... Người ta dùng dây gai, cây bhơ nương - loại cây rất dẻo và chắc làm chỉ khâu các mảnh vỏ cây lại. Nếu có tấm vỏ cây lớn, người ta chỉ cần khoét lỗ làm thành cổ áo, rồi gài thêm các sợi dây vào bên mép áo để khi mặc thì thắt lại với nhau thay cho nút áo. Những tấm chăn, chiếu cũng được làm bằng vỏ cây này, người Cơ-tu dùng dây kết lại thành tấm lớn hơn. Đôi khi đồng bào còn lấy loại mây rục vót thật mỏng và đan thành hoa văn trên váy - áo hoặc xẻ tấm áo vỏ cây thành từng ô nhỏ để khi mặc vừa mát, vừa đẹp. Dưới các mép váy - áo, người Cơ-tu còn cắt thành hình răng cưa trang trí.

Khi nghề dệt của người Cơ-tu phát triển, ở các buôn - làng cây bông vải đã được trồng phổ biến, thì loại vỏ cây nói trên ít khi được người Cơtu sử dụng. Chỉ số ít những người đàn ông nghèo khổ, sống độc thân mới chịu mặc váy - áo vỏ cây. Người Cơ-tu cũng có thể xẻ vỏ cây để làm sợi dệt thành tấm rồi may váy - áo.

Đồ mặc bằng vỏ cây có ảnh hưởng sâu sắc đến tập quán may mặc sau này của các dân tộc vùng Trường Sơn - Tây Nguyên nói chung, người Cơ-tu nói riêng và là yếu tố định hình nên truyền thống, phong cách trang phục của các dân tộc. Cho đến nay, về mặt loại hình, kiểu khố, áo, váy, tấm choàng, tấm đắp... của người Cơ-tu không khác cơ bản với kiểu khố, áo, váy, tấm choàng, tấm đắp... làm bằng vỏ cây của tổ tiên họ.

Ngày nay, trang phục bằng vỏ cây truyền thống như một di sản mang dấu ấn cổ xưa của các bậc tiền nhân đã tạo ra nó để vào mùa lễ hội các già làng, các trai tráng và cả các trẻ em Cơ-tu nhỏ tuổi trưng diện làm nên bức tranh văn hóa Cơ-tu thật sống động trong tổng thể cộng đồng 54 dân tộc anh em Việt Nam.