Chiếc khèn là một giá trị văn hóa vật thể được gìn giữ bền vững cùng với những giá trị văn hóa của người Mông ở Điện Biên. Tiếng khèn, men rượu, tình người đưa những đêm hội đến thăng hoa. Âm thanh trầm sâu của khèn, véo von của sáo hòa cùng những tiếng chuông, đồng bạc trên vai áo người thiếu nữ dân tộc Mông đang say trong vũ điệu, toát lên niềm đam mê, tự tại không điểm dừng trong đời sống tinh thần của người Mông.
Cùng với các dân tộc trong tỉnh đoàn kết vượt khó chung tay xây dựng Điện Biên, đồng bào dân tộc Mông chủ yếu định cư ở các huyện: Tủa Chùa, Điện Biên Đông, Mường Nhé, Mường Ảng, Tuần giáo, Mường Chà và Điện Biên... từ bao đời nay. Với người Mông, sau một năm lao động vất vả, khi đã thu hoạch xong cũng là vừa vào dịp năm hết và Tết đến. Đón Tết và đón Xuân, vui Tết và vui Xuân kéo dài đến tháng 2 hoặc tháng 3 âm lịch. Cũng trong thời gian này (khi chưa có tiếng sấm) phần đông thì nam thanh nữ tú, tìm hiểu và xây dựng gia đình. Mùa xuân về như một nguồn sinh khí mới, trên vùng núi Tây Bắc nói chung và Điện Biên nói riêng, không chỉ hấp dẫn du khách bởi cảnh sắc thiên nhiên đẹp đến nao lòng, mà còn lôi cuốn mỗi người bởi những sắc màu văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc của đồng bào các dân tộc Khơ Mú, Hà Nhì, Thái, Mông v.v. Những hội thi đẩy gậy, bắn nỏ, chơi quay, tung còn, múa sạp… nhưng ấn tượng sâu đậm nhất có lẽ được thưởng thức và khám phá những giai điệu đặc sắc của tiếng khèn, nhạc cụ không thể thiếu trong đời sống của đồng bào HMông. Khèn (tiếng Mông là Krềnh) - một loại nhạc cụ đa thanh, mang âm sắc của núi rừng, hòa quyện với những hoa văn tuyệt đẹp trên trang phục - những đóa kỳ hoa trên vải - tạo nên nét độc đáo trong đời sống tinh thần của đồng bào Mông.
Khèn Mông là một loại nhạc cụ đa thanh, là thanh âm của núi rừng. Khèn gồm có 2 bộ phận là thân khèn và ống khèn. Thân khèn làm bằng gỗ pơmu, dài khoảng 70cm, khoan lỗ bên trong có lưỡi gà bằng đồng mỏng để tạo ra âm thanh. Ống khèn là bộ phận điều chỉnh và trực tiếp phát ra âm thanh gồm 6 ống tre có độ lớn nhỏ và dài ngắn khác nhau, đồng thời mỗi ống có một lỗ để dùng ngón tay điều chỉnh âm điệu. Tre chọn để làm ống khèn phải là tre bánh tẻ. Về âm thanh, khác với nhiều nhạc cụ âm nhạc dân tộc, âm thanh của khèn là đa thanh, khi thổi ra, hít vào tất các các ống đều phát ra âm cùng lúc, cao vút trong trẻo, trầm vọng, thiết tha.
Khèn Mông thường được dùng trong những dịp lễ, tết, chúc mừng, đón khách, cưới hỏi, ma chay… phù hợp với từng bối cảnh. Tiếng khèn khi vang vọng, lúc khoáng đạt, khi nỉ non dìu dặt, khi réo rắt lúc dồn dập, lúc xuống thấp, lúc cao vút như đang trên đỉnh núi. Người Mông sử dụng khèn để đệm hát trong những ngày lễ truyền thống, có khi bắt nhịp cho các điệu múa mạnh mẽ trong những đêm hội. Khèn Mông thân thuộc như cơm ngô, rượu ngô, như không khí, nước uống hàng ngày nhưng có lẽ thiêng liêng hơn cả và trở thành một yêu cầu không thể thiếu được trong đời sống tinh thần của người Mông là biết bao chàng trai, cô gái Mông đã dùng tiếng khèn để gặp gỡ, hò hẹn nên duyên vợ chồng.
Gắn bó với cây kèn, ông Chang A Chỉnh - nghệ nhân khèn ở bản Kể Cải, xã Mường Báng, huyện Tủa Chùa cho biết: Con trai người Mông, biết cầm khèn khi biết cầm con dao phát nương, biết cày trên nương rẫy. Với các chàng trai, thổi khèn không chỉ là giải trí mà tài nghệ của mỗi người còn được bộc lộ qua tiếng khèn - chàng trai Mông sẽ tìm được người bạn đời của mình. Khèn bè là một trong hai nhạc cụ độc đáo (khèn bè và sáo Mông) thường được sử dụng vào các lễ hội. Khèn, kèn lá, đàn môi được nam nữ thanh niên sử dụng để gọi bạn tình và trao duyên. Tiếng khèn trầm bổng từ ngọn núi len qua tầng sương mù dày đặc, hòa quyện dưới ánh trăng huyền ảo chiếu sáng những cây đào cổ thụ đơm hoa nảy lộc trong ngày xuân. Tiếng khèn gọi bạn đầy thơ mộng thay cho lời mời gọi của những đôi tình nhân hẹn hò. Những điệu múa khèn tập thể của những chàng trai trước những cô gái để các cô gái kén bạn tình, hòa trong tiết xuân của núi rừng đại ngàn, ngọt ngào, thanh khiết, tự tại và hồn nhiên:
“Con gái Mông như bông hoa rừng
Con trai Mông như cây thông núi đá”
Tiếng khèn đã gắn kết những tâm hồn, hòa quyện con người với thiên nhiên... trào dâng niềm hạnh phúc đến tột độ của người thổi và người nghe, làm thành nét đặc sắc trong đời sống tinh thần đậm bản sắc văn hóa của đồng bào Mông.
Cùng với việc truyền tải tình cảm qua âm thanh, khèn của người Mông còn là một đạo cụ hỗ trợ đắc lực phục vụ cho việc biểu diễn. Theo ông Vừ A Cầu ở xã Trung Thu, huyện Tủa Chùa: Người thổi được khèn và biết múa khèn là một quá trình lao động nghệ thuật bền bỉ, công phu, kiên trì. Bởi khi vừa thổi vừa múa đỏi hỏi phải sử dụng nhiều động tác và vô cùng nhuần nhuyễn. Động tác múa của khèn rất đa dạng, phong phú: múa nhảy đưa chân, quay đổi chỗ, quay tại chỗ, vờn khèn, lăn nghiêng, lăn ngửa, múa ngồi xổm, đi tiến, đi lùi theo bốn hướng, mỗi bước tiến, bước lùi làm sao chỉ để chân này chạm gót chân kia. Động tác cơ bản là khom lưng, quay hất gót tại chỗ và quay hất gót di động trên vòng quay lớn rồi thu hẹp dần theo hình xoắn ốc… với tốc độ càng nhanh thì việc múa khèn càng chứng tỏ vô cùng điêu luyện. Vũ điệu và âm thanh hòa quyện với nhau giúp cho ta được thưởng thức cùng lúc cả âm lẫn hình. Để trở thành một người thổi khèn giỏi, người con trai HMông phải tập khèn từ 12 - 13 tuổi, có thân hình khỏe, mềm dẻo, nhịp nhàng, nhưng quan trọng hơn cả là cách lấy hơi rèn khí để hơi được sâu, được dài. Động tác khó nhất khi múa khèn là vừa ôm khèn vừa lăn mình, nhảy điệu “đá gà”, “đá ngựa” mà tiếng khèn vẫn không dứt. Để biểu diễn được những động tác này với khoảng trên dưới 30 khúc nhạc, đòi hỏi người chơi phải mất rất nhiều công tập luyện, và không phải ai cũng có thể làm được…
Tiếng khèn, men rượu, tình người đưa những đêm hội đến thăng hoa. Tiếng khèn xé tan làn sương buốt đêm trăng. Âm thanh trầm sâu của khèn, véo von của sáo hòa cùng những tiếng chuông, đồng bạc trên vai áo người thiếu nữ Mông đang say trong vũ điệu, toát lên niềm đam mê, tự tại không điểm dừng trong đời sống văn hóa tinh thần của người Mông:
"Rượu ngô anh uống khèn anh thổi
Váy hoa em múa hòa sắc xuân”
Tiếng khèn như những lời tự tình đắm say, càng về khuya, tiếng khèn vang lên càng tha thiết, như gió rừng vẫn reo, suối ngàn vẫn hát từ bao đời làm thổn thức bâng khuâng bao trái tim người nghe. Lại một mùa xuân mới, xuân Quý Tỵ 2013, xuân của đất trời, xuân của lòng người và tình người đang tràn về trên khắp các bản làng vùng cao, biên giới của đồng bào Mông Điện Biên.
.jpg?width=300&height=-&type=resize)
.jpg?width=300&height=-&type=resize)
