Mấy suy nghĩ về mỹ thuật sân khấu Việt Nam

Trang trí sân khấu, hay thiết kế mỹ thuật sân khấu - với chức năng của người họa sĩ - là một bộ phận không thể tách rời của nghệ thuật sân khấu - bao gồm kịch bản, đạo diễn, âm nhạc, múa, ánh sáng, âm thanh... Trong mối quan hệ tổng hòa đó, chức năng của họa sĩ thiết kế mỹ thuật và đạo diễn thật sự gắn bó với nhau một cách mật thiết, để tìm ra hình thức trang trí của vở diễn, đưa ngôn ngữ trang trí đến với người xem, tạo điều kiện cho người nghệ sĩ biểu diễn sáng tạo những vai diễn của mình.

Thiết kế mỹ thuật sân khấu đương đại Việt Nam (không tính đến những ban kịch tài tử hay các gánh hát tuồng, chèo, cải lương... trước Cách mạng Tháng Tám 1945 và trong kháng chiến chống thực dân Pháp, với tính chất nghiệp dư và chỉ với sự tham gia của một vài họa sĩ); thì kể từ năm 1955 - hòa bình lập lại trên miền bắc đến nay - đã đi qua một chặng đường tròn 58 năm. Suốt hơn nửa thế kỷ ấy, đã hình thành một đội ngũ các họa sĩ sân khấu Việt Nam có nghề nghiệp, có bản lĩnh và tài năng; vượt qua không ít khó khăn, thiếu thốn, lạc hậu của sân khấu, bằng các thủ pháp tả thực, ước lệ, cách điệu, tượng trưng, kết hợp giữa nghệ thuật truyền thống của cha ông và sân khấu hiện đại, đã thiết kế hàng nghìn vở diễn từ tuồng, chèo, cải lương, kịch nói, dân ca, múa rối, xiếc. Trong chặng đường lịch sử của nền sân khấu cách mạng, thiết kế mỹ thuật đã đóng một dấu son và được ghi nhận như một bộ phận không thể thiếu được của tổng thể nghệ thuật sân khấu Việt Nam đương đại...

Tuy nhiên, trong công cuộc đổi mới, hội nhập hôm nay, nhất là vài ba năm trở lại đây, trong cơ chế thị trường, cũng như các khâu kịch bản, đạo diễn, âm nhạc, diễn xuất của diễn viên... trang trí sân khấu cũng có vẻ chững lại với sự đơn điệu và lặp lại chính mình. Một đội ngũ quá mỏng (vài ba chục anh em họa sĩ sân khấu trong cả nước), với điều kiện sân khấu quá ít ỏi của các nhà hát đã không thể phát huy hết sức sáng tạo của người họa sĩ. Nếu so sánh với sân khấu các nước tiên tiến trên thế giới, chúng ta phải chấp nhận một thực tế là sân khấu của các rạp hát Việt Nam hôm nay quả là cũ kỹ, nghèo nàn, đơn điệu và lạc hậu về mọi phương diện kỹ thuật, từ ánh sáng, âm thanh đến công tác hậu đài, chuyển cảnh, các yêu cầu tối thiểu về thao tác, phối hợp trên sân khấu. Sân khấu của ta vẫn chỉ là một sàn diễn cố định vài chục mét vuông từ đầu đến cuối vở diễn và chung cho tất cả các loại hình nghệ thuật, từ dàn nhạc giao hưởng, nhạc vũ kịch, ca múa, tuồng, chèo, cải lương, dân ca, kịch nói cho đến cả thi hoa hậu, trình diễn thời trang, áo tắm... Việc tắt đèn, chuyển cảnh thay đổi không gian, địa điểm vẫn thô sơ, lạc hậu, kéo ra kéo vào, lên xuống vài tấm phông vải mềm và đặt xuống, dựng lên vài tấm bục gỗ dán, pa-nô di động với chất liệu chủ yếu là gỗ và vải... Vì thế, mới xảy ra câu chuyện vui là cách đây dăm năm, tại Liên hoan sân khấu thử nghiệm quốc tế được tổ chức tại Nhà hát TP Hà Nội; một vở kịch nói của đoàn Trung Quốc, muốn đưa một cái ô-tô (dù chỉ là loại nhỏ như xe zép) lên sân khấu, nhưng vì không có lối vào, nên đã phải chuyển địa điểm biểu diễn sang sân khấu tròn của Liên đoàn Xiếc Việt Nam... Trong lúc các nước, nhất là các nước có nền sân khấu tiên tiến, đã từ lâu, sân khấu - sàn diễn đã được hiện đại hóa một cách khá hoàn chỉnh. Những sân khấu quay nhiều chiều, nhiều tầng, nhiều lớp, cả lên cao hay xuống thấp dưới gầm sàn diễn, cả mở rộng và thu hẹp không gian, những cầu diễn tự động nối khán giả với nghệ sĩ biểu diễn, với ánh sáng, âm thanh hoàn hảo bởi hàng trăm ngọn đèn chiếu sáng và tạo dựng không gian bằng ánh sáng. Ðể dàn dựng, xử lý một lớp kịch, nếu cần thiết, đạo diễn và họa sĩ có thể đưa cả voi, ngựa, ô-tô và nhiều cảnh thật khác của đời sống lên sân khấu... Nghĩa là với một nhà hát được hiện đại hóa một cách triệt để, sẽ tạo điều kiện tối đa cho đạo diễn và họa sĩ tìm tòi, sáng tạo trong trang trí; mở ra nhiều không gian linh hoạt, biến hóa, bất ngờ, đầy gợi cảm và hết sức chủ động với đầy đủ các chất liệu cho người nghệ sĩ biểu diễn. Nào là các loại chất dẻo, thủy tinh, các loại kính mầu và gương phản chiếu, các tấm  nhựa công nghiệp và các loại sợi, thảm cho mặt sàn sân khấu phù hợp với phong cách của từng vở diễn, từng loại hình nghệ thuật sân khấu, từ cổ điển đến đương đại...

Như chúng ta đã biết, nét đặc trưng lớn nhất, là khác với việc sáng tác của một người họa sĩ đơn thuần - sau khi vẽ xong một bức tranh dù lớn hay nhỏ, nó đã trở thành một tác phẩm độc lập hoàn chỉnh của mình - để treo trong nhà, hay có thể tặng bạn bè, gửi bán,  hoặc triển lãm... Nhưng với thiết kế sân khấu, người họa sĩ lại phải am hiểu nhiều thể loại nghệ thuật như hội họa, điêu khắc, kiến trúc, trang trí nội, ngoại thất, tạo dáng công nghiệp, đồ họa, hóa trang, thời trang... rồi kỹ thuật hậu đài, treo móc phông màn, ánh sáng... Khi thiết kế xong một bộ ma-két của vở diễn, cũng chưa thể thành một tác phẩm độc lập, mà nó phải được thực hiện thành trang trí trên sân khấu thực. Rồi đạo diễn dàn dựng, diễn viên hoạt động trên đó, vở diễn ra mắt khán giả, thì mới trở thành một tác phẩm mỹ thuật sân khấu hoàn chỉnh. Không những thế, cái khó là một vở diễn tốn phí cả trăm triệu tiền thiết kế và thực hiện bục bệ, phông cảnh trang trí... Nếu họa sĩ không tính toán kỹ trên ma-két, khi làm xong rồi, không thể thay đổi được mà phải bỏ đi, tức là lãng phí rất nhiều tiền của Nhà nước...

Thiết kế mỹ thuật sân khấu là một nghề nhọc nhằn; từ khi phác thảo ma-két, rồi thực hiện trang trí, may trang phục nhân vật, làm đạo cụ... đến khi công diễn là hàng tháng trời; vì thế, đến nay, cả nước chỉ có một, hai họa sĩ sân khấu là nữ, còn phần lớn đều đã chuyển sang những công việc mỹ thuật khác nhẹ nhàng hơn. Lớp họa sĩ thiết kế sân khấu lão thành đi trước cũng chỉ còn vài ba người, hầu hết đã qua đời. Sau thế hệ chúng tôi, các họa sĩ trên dưới 40-50 tuổi đã hình thành, và đã có những tìm tòi mới mẻ, sáng tạo về nghệ thuật xử lý không gian sân khấu rất đáng ghi nhận. Và như thế, chúng ta có thể tin rằng, nghệ thuật sân khấu đương đại Việt Nam - với sự đóng góp của các họa sĩ thiết kế mỹ thuật - sẽ có nhiều tìm tòi, thử nghiệm, sáng tạo mới mẻ hơn, độc đáo hơn, thành công hơn, nhất là trong các Hội diễn, Liên hoan Sân khấu chuyên nghiệp toàn quốc được tổ chức trong thời gian tới!