20 năm đi tìm quê hương của Vua Lý Nam Đế

Trong lịch sử lâu dài, gian khổ, song cũng đầy vinh quang của nước ta. Quê hương những vị anh hùng của dân tộc qua các thời kỳ, đều được sử sách ghi lại đầy đủ. Riêng vị vua đầu tiên của nước ta - Lý Nam Đế (Lý Bí) người đã lập ra nước Vạn Xuân cách đây 15 thế kỷ cho đến gần đây vẫn chưa xác định được quê hương của Người ở đâu. Đó là điều khiến nhà giáo Nguyễn Hữu Khánh băn khoăn, trăn trở suốt trên 30 năm dạy học của ông. Vốn là thầy giáo dạy lịch sử, mỗi khi lên lớp, nhắc đến Lý Nam Đế, điều băn khoăn ấy lại làm ông day dứt. Ông luôn tự hỏi: Quê hương của Lý Nam Đế ở đâu?

Nghỉ hưu năm 1989, điều băn khoăn ấy càng thôi thúc ông. Ông bắt đầu con đường đi tìm quê hương của Lý Nam Đế. Bước đi đầu tiên của ông là “mò mẫm” trong các sách lịch sử cổ thời Lý, thời Trần, thời Lê… Kể cả sách cổ của Trung Quốc dịch sang tiếng Việt.

Qua nhiều lần khảo sát, tìm hiểu ông thấy trên mảnh đất Phổ Yên có nhiều di tích, địa danh, nhiều sử liệu truyền ngôn liên quan đến Lý Bí như: chùa Hương Ấp (Cổ Pháp, Tiên Phong), tương truyền là nơi xa xưa “chú Tiểu” Lý Bí sinh sống học tập, Đền Mục thờ Lý Nam Đế, thôn Thái Bình (xã Đồng Tiến) có ngôi đình thờ Lý Thành Hoàng, cánh đồng Tráng nơi Lý Nam Đế chiêu mộ thanh niên trai tráng để tuyển quân chuẩn bị cho khởi nghĩa, gò Đống, gò Nghiên, “bãi Quần Ngựa” là nơi Lý Nam Đế luyện binh, đồi Cao Vương (Khao Vương) tương truyền là nơi Lý Nam Đế khao quân khi đánh giặc trở về…

Từ những cứ liệu đó, ông cho rằng: Quê hương của Lý Nam Đế thuộc làng Thái Bình, Châu Dã Năng, thuộc xứ Kinh Bắc ngày xưa là đúng. Nhưng để biết được làng Thái Bình, châu Dã Năng cách đây 15 thế kỷ, thuộc địa danh nào ngày nay, một câu trả lời không hề dễ, không khác gì mò kim đáy biển.

Khi đọc đến một tài liệu nói con sông Công chảy qua huyện Phổ Yên ngày nay là sông Dã ngày xưa ông đã liên tưởng đến châu Dã Năng. Tìm hiểu rộng ra ông thấy trên mảnh đất Phổ Yên và một số địa phương giáp Phổ Yên có nhiều địa danh mang tên Dã và tên Năng như: Dã Thù, Dã Phú, Dã Trung (thuộc xã Tiên Phong), ở xã Phúc Thuận có Trung Năng Thượng, Trung Năng Hạ, Tổng Thượng Dã nay thuộc xã Thuận Thành.Huyện Phú Bình có Bắc Năng. Tổng Hạ Dã (nay là thôn Hạ Dã, xã Hồng Kỳ, Sóc Sơn , Hà Nội)… Từ những căn cứ trên ông nhận định: Phổ Yên ngày nay và một số địa danh giáp huyện Phổ Yên nói trên thuộc Châu Dã Năng ngày xưa. Về làng Thái Bình: qua nghiên cứu ông biết chữ Hương là chữ Làng .Trước năm 1954, Phổ Yên có nhiều ấp có chữ “Bình”: ấp Thái Bình, ấp An Bình, ấp Thanh Bình (xã Đồng Tiến), Bình Tiến (xã Tiên Phong)… Sau 1954 các ấp mới đổi tên là thôn.

Từ những kết quả nghiên cứu trên, ông cho rằng: những địa danh trên có làng Thái Bình ngày xưa. Cùng thời gian nghiên cứu với ông, một số nhà sử học thuộc Viện Sử học và Hội Lịch sử Việt Nam cũng cho rằng: Làng Thái Bình thuộc Châu Dã Năng ngày xưa là quê hương của Lý Nam Đế. Điều đó càng động viên ông tiếp tục trên con đường vô cùng gian khó của mình.

Để có những căn cứ kết luận, ông phải mất rất nhiều thời gian đi sưu tầm chỉ bằng chiếc xe đạp cũ đã dùng mấy chục năm. Con đường ông đi nếu cộng lại dài hàng nghìn cây số. Cứ nghe ở đâu có thông tin liên quan đến Lý Bí là ông lại đến, mặc trời nắng, mưa, giá rét để đến tìm hiểu các vùng đó.

Bài báo đầu tiên ông nghiên cứu về quê hương Lý Nam Đế là “Tìm hiểu thêm về Châu Dã Năng và ấp Thái Bình thời Lý Bí” được ông công bố trên tạp chí Nghiên cứu của Viện Sử học (số VI-1997). Tiếp sau đó ông cho công bố các bài: “Ấp Thái Bình thời Lý Bí trên đất Phổ Yên”; “Lý Bí và ấp Thái Bình, chùa Hương Ấp”…Cho đến năm 2012 ông đã công bố 8 bài nghiên cứu về quê hương Lý Bí. Các bài viết đều có những cứ liệu cụ thể, chứng minh quê hương của Lý Bí thuộc đất  Phổ Yên ngày nay. Khi ông công bố những bài viết, có nhiều ý kiến đồng thuận với ông, nhưng cũng có những ý kiến phản bác. Ông gửi một số bài viết cho những giáo sư, nhà nghiên cứu thuộc Viện Sử học, Hội Lịch sử Việt Nam và đã nhận được sự ủng hộ tích cực. Một số nhà nghiên cứu lịch sử đã về trực tiếp nghiên cứu các di tích liên quan đến Lý Bí trên đất Phổ Yên đều thống nhất ý kiến của ông.

Đầu năm 2012, Ban Thường vụ Huyện ủy Phổ Yên đã thành lập Ban Chỉ đạo, tổ công tác nghiên cứu, tìm hiểu, làm rõ thân thế sự nghiệp của Vua Lý Nam Đế trên đất Phổ Yên. Được sự cộng tác, phối hợp giúp đỡ của Hội khoa học Lịch sử Việt Nam, Viện Sử học cùng Thường vụ Huyện ủy và đại diện một số cơ quan chức năng của Huyện đã tiến hành một số lần điền dã về những địa phương Hà Tây, Phú Thọ, Hưng Yên, Thái Bình…nhằm xác minh thu thập tài liệu liên quan đến quê hương của Lý Nam Đế.

Tháng 10/2012, tại Hà Nội UBND tỉnh Thái Nguyên, Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, UBND huyện Phổ Yên đã tổ chức Hội thảo “Một số vấn đề về Vương triều tiền Lý và quê hương của Vua Lý Nam Đế”. Trong Hội thảo này, những tham luận về quê hương của Lý Nam Đế đều nhận định thôn Cổ Pháp, xã Tiên Phong, huyện Phổ Yên ngày nay là  quê hương của Vua Lý Nam Đế.