Gốm Chu Đậu nổi tiếng của Việt Nam có từ thế kỷ XIV-XV, nhưng do nhiều biến thiên lịch sử đã có lúc bị vùi sâu vào quên lãng. Hành trình đánh thức và khôi phục dòng gốm cổ này là một câu chuyện dài đầy hứng thú.
Cách đây hơn 30 năm, thôn Chu Đậu (xã Thái Tân, huyện Nam Sách) - một làng quê yên bình bên tả ngạn sông Thái Bình, vẫn được biết tới là nơi người dân sinh sống bằng nghề dệt chiếu cói và làm nông.
Gốm Chu Đậu - hành trình tiếp nối tinh hoa văn hóa Việt
Bình gốm cổ Chu Đậu của Việt Nam trong danh sách hiện vật của Bảo tàng Topkapi Saray.
Như một cơ duyên, năm 1980, ông Makato Anabuki, nguyên là Bí thư thứ hai Đại sứ quán Nhật Bản tại Việt Nam, trong một chuyến đi công tác tại Thổ Nhĩ Kỳ đã trông thấy một chiếc bình gốm hoa lam cao 54 cm được trưng bày tại Viện Bảo tàng Topkapi Saray (Istanbul). Trên bình có ghi dòng chữ Hán: "Thái Hòa bát niên Nam Sách châu, tượng nhân Bùi thị Hý bút". Ðịa danh Nam Sách Châu cho ta biết nơi chế tạo (phủ Nam Sách tỉnh Hải Dương), và chữ Thái Hòa bát niên cho ta biết năm chế tạo (1450 năm Thái Hòa thứ tám, đời vua Lê Nhân Tông). Tạm dịch là "Năm Thái Hòa thứ tám (1450) thợ gốm họ Bùi, người châu Nam Sách vẽ". Và ông Makato Anabuki đã viết thư nhờ đồng chí Ngô Duy Đông, Bí thư Tỉnh ủy Hải Dương thời bấy giờ xác minh giúp xuất xứ chiếc bình gốm quý giá đó.
Những thông tin quý báu này giúp các cơ quan chức năng thúc đẩy việc điền dã, sưu tầm những dấu vết về làng gốm cổ. Tháng 4-1986, Sở Văn hóa - Thông tin Hải Dương tiến hành khai quật di tích Chu Đậu. Kết quả thật bất ngờ, các nhà khoa học đã tìm thấy nhiều di vật của một trung tâm gốm mỹ nghệ cao cấp mà từ trước đến nay chưa từng được phát hiện.
Từ đó đến nay, qua tám lần khai quật ở tầng sâu 2 m trên diện tích 70 nghìn m2 tại xã Thái Tân và xã Minh Tân, các nhà khảo cổ phát hiện được rất nhiều hiện vật gốm cổ cùng hơn 100 đáy lò gốm dưới lòng đất. Kết quả những cuộc khai quật không chỉ làm giới chuyên môn kinh ngạc, mà còn giúp người dân địa phương khám phá quá khứ lẫy lừng của tổ tiên mình. Trước đây, khi đào ao, xây nhà, họ thường hay bắt gặp những chiếc mâm bồng, con kê vành khăn (những công cụ chống dính của lò gốm), nhưng không ai biết những thứ đó dùng để làm gì, nên thường cho trẻ nhỏ chơi.
Sau những kết quả của các cuộc khai quật, sản phẩm gốm Chu Đậu còn được tìm thấy ở những hai con tàu bị đắm ở vùng biển Pandanan (Philippines) và Cù Lao Chàm (Việt Nam) vào năm 1993 và 1997. Hơn 340 nghìn hiện vật gốm Chu Đậu, trong đó có khoảng 240 nghìn hiện vật còn lành đã được trục vớt, chứng tỏ gốm Chu Đậu đã được xuất cảng rộng rãi thời bấy giờ.
Giới chuyên môn đánh giá cao gốm Chu Đậu, hoàn hảo từ dáng vẻ, chất men, họa tiết, hoa văn trang trí... Gốm Chu Đậu được thể hiện dưới nhiều hình thức như vẽ, khắc, họa, đắp nổi đều phóng khoáng, trữ tình, hài hòa, tinh xảo. Những họa tiết, hoa văn trên gốm thể hiện đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam. Đó là khung cảnh thiên nhiên và cuộc sống của cư dân đồng bằng châu thổ sông Hồng như cảnh mục đồng chăn trâu, chim đậu trên cành hoa, đàn cá bơi dưới nước, mái nhà tranh ven sông… Phương pháp chế tạo đạt trình độ cao, đó là chuốt, tạo dáng trên bàn xoay, ngắt sản phẩm thành nhiều công đoạn rồi lắp ghép lại và gia công. Các sản phẩm được thể hiện trên chất liệu men trắng hoa lam, men ngọc, hay men màu tam thái. Hiện nay, 46 bảo tàng trên thế giới đang trưng bày các hiện vật gốm Chu Đậu.
Trong những cuộc bán đấu giá, chiếc bình gốm hoa lam cao 54cm tại Bảo tàng Topkapi Saray đã được trả giá tới 1 triệu USD. Hàng trăm nghìn cổ vật gốm thu thập được qua các cuộc khai quật đã xác định được Chu Đậu là trung tâm chuyên sản xuất gốm cao cấp từ thế kỷ 14 đến thế kỷ 17. Đồng thời, hàng nghìn đồ gốm Chu đậu có trong nhiều bảo tàng ở Việt Nam và nước ngoài đã xác nhận Chu Đậu là nơi làm gốm hàng đầu với chất lượng cao, loại hình và kiểu dáng đa dạng. Theo các nhà khoa học, khi chiến tranh Trịnh - Mạc xảy ra, vùng Nam Sách trong đó có làng gốm Chu Đậu đã bị tàn phá. Các nghệ nhân làng gốm đã phiêu bạt đến các vùng khác, lập nên các làng nghề gốm mới.
Gốm Chu Đậu hồi sinh và phát triển mạnh mẽ
Sau gần bốn thế kỷ bị thất truyền, ngày nay, gốm Chu Đậu đã hoàn toàn hồi sinh nhờ sự đóng góp không nhỏ của Xí nghiệp Gốm Chu Đậu, nay là Công ty Cổ phần Gốm Chu Đậu (thuộc Tổng Công ty Thương mại Hà Nội - Công ty Cổ phần (Hapro), thành viên của Tập đoàn BRG).
Nhằm phục hưng dòng gốm cổ Chu Đậu, năm 2001, Công ty đã mời các nghệ nhân từ Hà Nội, Bình Dương, Biên Hòa (Đồng Nai), Hải Dương... nghiên cứu những nét đặc sắc của gốm Chu Đậu rồi truyền dạy cho công nhân là người địa phương. Hầu hết lớp thợ trẻ năm xưa nay đã trở thành những công nhân lành nghề, không ít người được vinh danh là nghệ nhân. Tháng 5-2003, Xí nghiệp Gốm Chu Đậu đã xuất khẩu lô hàng đầu tiên sang thị trường Tây Ban Nha, Đến nay, sau 20 năm nỗ lực, Công ty Cổ phần Gốm Chu Đậu đã phục dựng được hàng trăm mẫu gốm cổ, đồng thời nghiên cứu và đưa vào sản xuất nhiều dòng sản phẩm mới như vẽ vàng kim cao cấp, được khách hàng trong và ngoài nước ưa chuộng. Công ty đã phát triển thị trường xuất khẩu đến 30 quốc gia trên thế giới, sản xuất tăng trưởng bình quân 125%/năm, thu hút hơn 500 lao động của làng nghề Chu Đậu với thu nhập thu nhập trung bình 8,5 triệu đồng một tháng, doanh số khoảng 400 tỷ đồng/một năm.
Trong một lần đến thăm Công ty Cổ phần Gốm Chu Đậu, nguyên Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã đề tặng Công ty dòng chữ: “Gốm Chu Đậu - Bản sắc Việt, tỏa sáng năm châu”. “Đấy là kim chỉ nam để chúng tôi nỗ lực phấn đấu trong sản xuất, kinh doanh, vừa bảo tồn bản sắc văn hóa truyền thống, vừa vươn ra thế giới để lan tỏa mạnh mẽ thương hiệu của người Việt” - ông Nguyễn Hữu Thức, Tổng Giám đốc Công ty cổ phần Gốm Chu Đậu chia sẻ.
Trong những năm qua, “10 chữ vàng” mà nguyên Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc tặng đã tiếp thêm nguồn động lực để tập thể cán bộ, công nhân viên Công ty Cổ phần Gốm Chu Đậu luôn nỗ lực tìm tòi, nghiên cứu, sáng tạo ra những sản phẩm độc đáo.
Không ngừng đổi mới, sáng tạo và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống là những bí quyết để Công ty cổ phần Gốm Chu Đậu ngày càng mở rộng thị trường xuất khẩu sang hơn 30 quốc gia và vùng lãnh thổ, thể hiện qua sản lượng trung bình 1,5 - 2 triệu sản phẩm mỗi năm. Sản phẩm gốm Chu Đậu được nhiều cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp chọn làm quà tặng, đồ lưu niệm, làm quà tặng ngoại giao cho các đoàn khách quốc tế. Năm 2020, gốm Chu Đậu đã được công nhận là Thương hiệu quốc gia.
Ông Vũ Thanh Sơn, Tổng Giám đốc Hapro cho biết: “Phục hưng, phát triển cũng như nâng tầm thương hiệu Gốm Chu Đậu là chủ trương nhất quán của Tập đoàn BRG cũng như Hapro. Đây là nhiệm vụ và cũng là niềm tự hào của chúng tôi khi đã góp phần vào việc gìn giữ di sản văn hóa lớn của dân tộc. Địa danh Chu Đậu chắc chắn sẽ trở thành một địa điểm gợi nhiều nhắc nhớ. Tôi tin là như vậy”.
Quả thật, thời gian gần đây, làng gốm Chu Đậu đã trở thành một trong những điểm đến hấp dẫn của du khách khi đến với Hải Dương. Nhiều tuyến, điểm xung quanh làng gốm cổ như: Đền thờ Đặng Huyền Thông - ông tổ nghề gốm Chu Đậu, các lò gốm cổ, Bảo tàng Gốm thôn Chu Đậu... được kết nối, tạo thành tour tham quan hấp dẫn.
Đồng thời, tỉnh Hải Dương cũng xây dựng chương trình Du lịch làng gốm cổ Chu Đậu gồm nhiều hoạt động như: Trưng bày bộ sưu tập gốm cổ và gốm đương đại, thăm Công ty Cổ phần Gốm Chu Đậu, tham quan quy trình sản xuất, chế tạo các sản phẩm gốm; thăm làng gốm cổ Chu Đậu cùng các di chỉ khảo cổ học...
Trong những ngày cuối cùng của năm 2019, làng gốm Chu Đậu được UBND tỉnh Hải Dương công nhận là “Điểm du lịch làng nghề”. Theo ông Nguyễn Dương Thái, Chủ tịch UBND tỉnh Hải Dương, để tăng sức hấp dẫn cho điểm đến này, huyện Nam Sách cần chú trọng việc giữ gìn vệ sinh môi trường và an ninh trật tự, phát triển tài nguyên du lịch; tạo điều kiện cho du khách tham quan, học tập, nghiên cứu; khuyến khích người dân địa phương tham gia phát triển du lịch cộng đồng; phối hợp với các doanh nghiệp lữ hành xây dựng chương trình du lịch gắn với các điểm đến ở trong và ngoài tỉnh...
Sau không ít thăng trầm, gốm Chu Đậu hiện là dòng gốm duy nhất ở Việt Nam được trưng bày ở 46 bảo tàng của 32 quốc gia trên thế giới. Điều đó cho thấy những giá trị quý báu của gốm Chu Đậu.
Sự phục hồi, phát triển của nghề gốm cổ kết hợp với phát triển du lịch là hướng đi đúng đắn của Công ty Cổ phần Gốm Chu Đậu và tỉnh Hải Dương, góp phần cho sự phát triển của ngành Du lịch và là sự khẳng định uy tín, quảng bá tinh hoa văn hóa Việt Nam trên trường quốc tế.
Đánh giá cao những đóng góp của Công ty Cổ phần Gốm Chu Đậu trong sự hình thành và phát triển của làng gốm Chu Đậu, Chủ tịch UBND tỉnh Hải Dương Nguyễn Dương Thái cho biết: “Làng nghề gốm Chu Đậu đã trở thành điểm đến du lịch mua sắm và trải nghiệm hết sức độc đáo, mỗi năm thu hút trên một vạn lượt du khách. Sản phẩm gốm Chu Đậu đã khẳng định thương hiệu và được xuất khẩu đến nhiều quốc gia trên thế giới".
