PGS. TS Trần Thị Việt Trung: Nhà giáo tâm huyết, nhà nghiên cứu lý luận phê bình chuyên sâu

Từ cô giáo trẻ tâm huyết với nghề, lãng mạn trong thơ…

Hơn nửa thế kỷ trước tại Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Việt Bắc (nay là Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên), có một nữ sinh viên xinh đẹp, duyên dáng, thông minh và đầy cá tính. Ở cô tỏa ra vẻ đẹp thanh tân, tâm hồn lãng mạn cùng niềm say mê tri thức. Cô gái ấy từng khiến bao chàng trai Khoa Văn, Khoa Lý… và cả những nghệ sĩ tài hoa phải xao lòng, bởi nét nữ tính trong thơ, sự năng động trong các hoạt động văn nghệ, thể thao và khoa học.

Nhà thơ, PGS. TS. Trần Thị Việt Trung

Tốt nghiệp, cô được giữ lại giảng dạy, rồi tiếp tục học sau đại học và làm Nghiên cứu sinh tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội I. Suốt 40 năm gắn bó với nghề, cô không ngừng cống hiến, trở thành Nhà giáo Ưu tú, nhà khoa học, nhà thơ, nhà lý luận - phê bình văn học tiêu biểu của Thái Nguyên và cả nước. Đó chính là cô giáo, nhà thơ, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Thị Việt Trung -  người phụ nữ đã để lại dấu ấn sâu đậm trong đời sống văn học, và trong trái tim bao thế hệ học trò Thái Nguyên.

Với những hoạt động tích cực cùng những cống hiến của mình cho ngành Giáo dục và ngành Văn học, cô đã được Đảng và Nhà nước trao tặng nhiều danh hiệu, nhiều giải thưởng cao quý như: Danh hiệu Nhà giáo Ưu tú, danh hiệu “Phụ nữ tài năng thời kỳ Đổi mới”, Huân chương Lao động hạng Nhì; Huân chương Lao động hạng Ba; Huân chương Hữu nghị (do Nhà nước Campuchia trao tặng), Giải thưởng Phụ nữ Việt Nam…

Với bút danh Trần Thị Vân Trung, thơ cô đã xuất hiện trên Báo Văn nghệ (Trung ương) từ năm 1978 với chùm thơ “Hoa Bất tử”. Đến nay, cô đã xuất bản được 5 tập thơ: “Xin đừng té nước vào em” (1989); “Sao đôi xa xăm” (1991, viết chung với Hà Đức Toàn); “Khoảng cách cuối cùng” (1999); “Hoa Bất tử” (2011); “Xin đừng té nước” (tái bản có bổ sung - 2012). Trong đó có 2 tập thơ được nhận giải của Ủy ban toàn quốc các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam (Tập thơ “Hoa Bất tử” (giải C, năm 2011); và Giải thưởng 5 năm về Văn học nghệ thuật của Ủy ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên cho tập thơ “Xin đừng té nước vào em”.

Trong lĩnh vực sáng tác, thơ cô mang một giọng điệu riêng - một dấu ấn khó lẫn giữa muôn khuôn mặt thơ. Ẩn sau từng câu chữ là một hồn thơ tài hoa, nhạy cảm và thành thực, một tiếng nói nội tâm da diết, sâu lắng, chan chứa “thiên tính nữ”. Thơ Vân Trung là khúc hát khắc khoải về tình yêu và hạnh phúc, về những khát khao thẳm sâu và những nỗi cô đơn âm ỉ; là lời tự sự của một người phụ nữ hiện đại - trí thức mà vẫn đầy xúc cảm, yêu thương và day dứt.

"Cái tôi trữ tình" trong thơ Vân Trung vừa dịu dàng, ấm áp, đằm thắm, lại vừa mạnh mẽ, mãnh liệt và đầy bản lĩnh. Cô viết nhiều về tình yêu, không chỉ là tình yêu đôi lứa, mà còn là tình yêu gia đình, với những vần thơ về mẹ, về con, về cháu, về những người thân thương, chan chứa ân tình. Ở đó còn có tình thương con người  giữa những nỗi đau, mất mát, bất hạnh; và hơn hết, là tình yêu quê hương xứ sở, vùng đất Thái Nguyên - Việt Bắc thân thuộc, đậm đà bản sắc, thấm đẫm tình người và ký ức.

Với những vần thơ thấm đượm cảm thông, sẻ chia và yêu thương, Vân Trung đã biến thơ mình thành sứ giả kết nối tình hữu nghị giữa Việt Nam và Campuchia. Trong tập “Xin đừng té nước vào em” (1989), hình ảnh đất nước Chùa Tháp hiện lên đa chiều: vừa rực rỡ với cung điện nguy nga, đền Ăngko huyền thoại, lễ hội té nước, điệu múa Roăm vông; vừa ám ảnh bởi dấu tích kinh hoàng của nạn diệt chủng, bởi những giọt nước mắt của người mẹ, người vợ mất chồng, mất con, và khát vọng hòa bình cháy bỏng của một dân tộc từng bị dìm trong máu và nước mắt.

Bước ra khỏi không gian trữ tình - nhân đạo, thơ Vân Trung còn mở rộng đến chiều sâu triết lý và chiêm nghiệm nhân sinh, đặc biệt trong hai tập “Khoảng cách cuối cùng” và “Hoa Bất tử”. Ở đó, những triết lý tưởng chừng giản đơn lại kết tinh trí tuệ và trải nghiệm của cả một đời người, về tình yêu, lòng vị tha, thân phận con người, tinh thần dân tộc và niềm tự hào quê hương. Các thi phẩm như “Khoảng cách cuối cùng”, “Gửi chàng thi sĩ Thánh Tông”, “Đổi màu mây”, “Có phải lỗi lầm?”, “Chuốc rượu cho mình”, “Con đường huyền thoại”, “Ngọc đỏ giữa trùng khơi”... đều toát lên vẻ đẹp của tư tưởng trong hình thức ngôn từ giàu hình ảnh và cảm xúc, khẳng định bản lĩnh trí tuệ và tâm hồn nhân hậu của người thơ.

Nhẹ nhàng,tinh tế và sâu sắc, nữ sĩ xứ Trà đã cuốn người đọc vào những trang thơ đầy ắp cảm xúc với cái tôi trữ tình, tha thiết, dịu dàng, sâu sắc và đầy trí tuệ.

Đến người tiên phong trong nghiên cứu văn học dân tộc thiểu số hiện đại

Là một giảng viên đại học, cô không chỉ tâm huyết với nghề dạy học, PGS.TS. Trần Thị Việt Trung còn luôn đam mê nghiên cứu khoa học (NCKH). Cô đã nghiên cứu khá sâu về văn học Việt Nam hiện đại đặc biệt là mảng văn học các dân tộc thiểu số (DTTS). Cô đã xuất bản 9 đầu sách nghiên cứu (với vai trò tác giả, đồng tác giả, chủ biên), trong đó có 6 công trình nghiên cứu về Văn học DTTS. Công bố 103 bài báo khoa học, trong đó có hơn 40 bài báo về đề tài Văn học dân tộc thiểu số trên các Tạp chí Trung ương và trong các Hội thảo khoa học các cấp. Cô đã hướng dẫn 98 học viên làm luận văn, luận án thạc sĩ, tiến sĩ - trong đó có 39 luận văn thạc sĩ, 1 luận án tiến sĩ về đề tài Văn học DTTS. Có thể kể đến các công trình tiêu biểu của cô như: Bản sắc dân tộc trong thơ ca các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại - 2010 (chủ biên); Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam thời kỳ hiện đại - một số đặc điểm - 2011 (đồng chủ biên), Nghiên cứu, lí luận phê bình Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại - diện mạo, đặc điểm - 2013 (chủ biên), Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại - truyền thống và hiện đại - 2014 (đồng chủ biên),“Nghiên cứu phê bình về Văn học dân tộc thiểu số” (Tác giả, xuất bản năm 2016, tái bản năm 2019)…

Là một người có bề dầy nghiên cứu về Văn hoá, Văn học DTTS (qua công trình nghiên cứu các cấp (cấp Nhà nước, cấp Bộ, cấp Đại học) và quá trình giảng dạy và hướng dẫn nhiều luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ), PGS.TS. Trần Thị Việt Trung đã nỗ lực và miệt mài giới thiệu tinh hoa của Văn học DTTS Việt Nam hiện đại đến với độc giả cả nước. Cô đã góp một tiếng nói quan trọng trong việc khẳng định vẻ đẹp, nét đặc sắc và những thành tựu của mảng văn học đặc biệt này trong dòng chảy của Văn học Việt Nam thời kỳ hiện đại.

Những cống hiến của cô cho Văn học nghệ thuật đã được ghi nhận bằng các Giải thưởng quốc gia và của tỉnh Thái Nguyên cho chính các tác phẩm nghiên cứu phê bình về văn học DTTS như: Giải B (Hội đồng lí luận phê bình Trung ương cho tác phẩm: Nghiên cứu, phê bình về Văn học dân tộc thiểu số (2018); và 3 giải thưởng 5 năm VHNT tỉnh Thái Nguyên cho các tác phẩm: Bản sắc dân tộc trong thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại (2013), Nghiên cứu, phê bình về Văn học dân tộc thiểu số (2019), Nghiên cứu các sáng tác của các nhà văn nữ Việt Nam hiện đại (2023)…

Không chỉ nổi bật bởi số lượng công trình nghiên cứu đồ sộ, PGS.TS. Trần Thị Việt Trung còn là người đã thắp lên ngọn lửa đam mê và khơi dậy tinh thần nghiên cứu đối với văn học các dân tộc thiểu số (DTTS). Cô góp phần quan trọng trong việc thúc đẩy và định hình hướng nghiên cứu chuyên sâu về mảng văn học này, giúp nó từng bước khẳng định vị trí trong đời sống lý luận và phê bình văn học Việt Nam hiện đại. Những năm đầu thế kỷ XXI, khi văn học DTTS còn chưa được quan tâm đúng mức, vị thế của nó trong nền văn học dân tộc còn mờ nhạt do thiếu tư liệu và ít người biết đến, thì tên tuổi Trần Thị Việt Trung đã trở nên quen thuộc với giới nghiên cứu qua hàng loạt bài báo khoa học, công trình nghiên cứu, sách chuyên khảo, phê bình cũng như các tuyển tập tác phẩm của các tác giả DTTS được bà sưu tầm, biên soạn và giới thiệu rộng rãi đến bạn đọc. Với sự kiên trì và đam mê của một nhà nghiên cứu lý luận phê bình, kế tục tinh thần của các học giả đi trước như Vi Hồng, Lâm Tiến, cô đã trở thành người gợi mở, dẫn dắt và truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ giảng viên, nhà khoa học ở Đại học Thái Nguyên và khu vực miền núi phía Bắc cùng dấn thân vào nghiên cứu bộ phận văn học đặc sắc này. Từ đó, hình thành nên một xu hướng nghiên cứu bền vững, tạo nên thế mạnh học thuật của các nhà nghiên cứu như Đào Thủy Nguyên, Nguyễn Đức Hạnh, Cao Thị Hảo, Nguyễn Kiến Thọ, Hoàng Thị Điệp, Nguyễn Diệu Linh, góp phần lan tỏa giá trị và khẳng định vị thế của văn học dân tộc thiểu số Việt Nam trong bức tranh chung của văn học nước nhà.

Có thể nói, PGS.TS. Trần Thị Việt Trung là một trong những nhà nghiên cứu tiêu biểu của Thái Nguyên, chuyên sâu về Văn học các dân tộc thiểu số (DTTS), đặc biệt là các tác giả DTTS của Thái Nguyên. Qua các công trình của cô và cộng sự, diện mạo Văn học DTTS Việt Nam được khắc họa đa dạng, phong phú và giàu bản sắc. Những thành tựu, đóng góp của Văn học DTTS trên khắp mọi miền, nhất là khu vực miền núi phía Bắc được phát hiện, giới thiệu và nghiên cứu một cách hệ thống, có cơ sở khoa học và thực tiễn.

PGS.TS. Trần Thị Việt Trung tiếp cận Văn học DTTS trên nhiều phương diện: từ bản sắc văn hóa dân tộc, nội dung và nghệ thuật, đến sự giao thoa giữa truyền thống và hiện đại, cùng những thành tựu ở các thể loại tiêu biểu như thơ, văn xuôi, lý luận – phê bình. Công trình đầu tiên của cô "Bản sắc dân tộc trong thơ ca các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại" (2010), đã giới thiệu diện mạo, thành tựu và đóng góp nổi bật của thơ ca các dân tộc vùng miền núi phía Bắc như Tày, Thái, Mông, Dao, Giáy, Pa Dí…

Năm 2011, công trình "Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam thời kỳ hiện đại - một số đặc điểm" (đồng chủ biên cùng Cao Thị Hảo) được xuất bản, đã làm nổi bật vai trò và vị trí quan trọng của văn học dân tộc thiểu số (DTTS) trong đời sống xã hội cũng như trong chương trình giáo dục phổ thông. Trong công trình này, văn học DTTS được giới thiệu một cách toàn diện và hệ thống, cùng với những đặc điểm cơ bản của các thể loại, mang bản sắc riêng, đại diện cho tiếng nói văn học và văn hóa của các dân tộc anh em.

Cô và các cộng sự đã đánh giá và phân tích một cách rõ ràng, cụ thể về những chặng đường vận động, phát triển, các thành tựu chủ yếu, cũng như một số chân dung tiêu biểu của các tác giả trong đời sống văn học DTTS Việt Nam hiện đại. Từ đó, công trình cung cấp một bức tranh đa dạng và phong phú về văn học DTTS Việt Nam.

Đặc biệt, các tác giả của cuốn sách đã đánh giá thực trạng việc tiếp cận văn học DTTS trong các cấp học hiện nay và mạnh dạn đề xuất, kiến nghị về việc đưa văn học DTTS vào giảng dạy trong nhà trường các cấp:

Tiếng nói đúng đắn, mạnh mẽ và kịp thời đó đã được thấu hiểu và đồng thuận. Hiện nay trong Chương trình GDPT mới (2018) môn Tiếng dân tộc thiểu số đã được đưa vào là môn tự chọn ở các cấp Tiểu học và THCS và được chọn dạy ở nhiều tỉnh miền núi. Trong các bộ sách Ngữ văn biên soạn theo Chương trình GDPT 2018, các tác phẩm Văn học DTTS đã có một vị trí nhất định. Nhiều bộ Sách giáo khoa Ngữ văn cấp THCS và THPT đã chọn tác phẩm của các nhà văn DTTS trong ngữ liệu văn học. Một số tác phẩm tiêu biểu được dạy trong chương trình hiện hành như: Chích bông ơi của Cao Duy Sơn, Rồi ngày mai con đi của Lò Cao Nhum; Chiều biên giới của Lò Ngân Sủn; Mùa thu về Trùng Khánh nghe hạt dẻ hát của Y Phương, Chái bếp của Lý Hữu Lương; Mùa hoa mận của Chu Thùy Liên,...

PGS.TS. Trần Thị Việt Trung đặc biệt chú trọng đến việc tập hợp, giới thiệu đến bạn đọc những tuyển tập đồ sộ về tác phẩm của các nhà văn DTTS Việt Nam hiện đại. Từ Mã Thế Vinh- nhà thơ dân tộc Nùng xứ Lạng (Tuyển tập Mã Thế Vinh, song ngữ Tày, Nùng - Việt, 2013) đến Mã A Lềnh- nơi văn hóa Mông hiện lên đậm nét giữa trập trùng đồi núi Sa Pa (Tuyển tập Mã A Lềnh, 2015); rồi Hà Thị Cẩm Anh với những câu chuyện thấm đẫm tâm hồn Mường (Tuyển tập văn xuôi Hà Thị Cẩm Anh, 2016)… và nhiều tuyển tập khác do cô chủ trì, tổ chức xuất bản với vai trò đồng chủ biên cùng các tác giả DTTS. Trong số đó, có cả Tuyển tập Truyện cổ tích các DTTS, với minh họa đẹp mắt, luôn được trẻ em và học sinh vùng cao yêu thích.

Những tuyển tập này là nguồn tư liệu quý giá, giúp bạn đọc tiếp cận và tìm hiểu Văn học DTTS, đồng thời làm cho mảng văn học này trở nên gần gũi, thân thuộc hơn với công chúng trên cả nước. Qua các bài giới thiệu trong tuyển tập, PGS.TS. Trần Thị Việt Trung đã thẩm thấu được hồn cốt văn hóa, phong cách nghệ thuật đặc trưng của từng tác giả, từ đó truyền đến bạn đọc niềm say mê, khát khao khám phá bản sắc văn hóa dân tộc, giá trị văn học, và vẻ đẹp hùng vĩ, bí ẩn của vùng đất gắn liền với những dân tộc ấy.

Ngoài những nghiên cứu và phê bình về Văn học dân tộc thiểu số (DTTS) nói chung, nhà lý luận phê bình Trần Thị Việt Trung còn đặc biệt quan tâm đến việc nghiên cứu, đánh giá Văn học Thái Nguyên. Cô đã viết nhiều bài phê bình về các tác giả Thái Nguyên, trong đó có các nhà văn DTTS như Vi Hồng, Ma Trường Nguyên, Bùi Thị Như Lan…, cũng như những tác giả gắn bó cả đời với mảnh đất “Thủ đô gió ngàn” như Hà Đức Toàn, Hồ Thủy Giang, Lê Thế Thành, Phan Thức, Thế Chính, Phan Thái, Nguyễn Đức Hạnh…

Nhân dịp kỷ niệm 50 năm ngày đất nước thống nhất, trong chuỗi hoạt động của Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Thái Nguyên, cô đã thực hiện một loạt các bài nghiên cứu, phê bình với mục tiêu tổng kết và đánh giá Văn học Thái Nguyên nói chung, cũng như lý luận phê bình Văn học nghệ thuật Thái Nguyên nói riêng trong suốt nửa thế kỷ qua (1975-–2025). Trong các công trình này, cô đã phân tích quá trình vận động và phát triển, chỉ ra những thành tựu nổi bật cũng như những hạn chế cần khắc phục của Văn học Thái Nguyên trong 50 năm qua.

Không chỉ dừng lại ở việc tổng kết, cô còn đưa ra những giải pháp, kiến nghị và đề xuất nhằm nâng cao chất lượng sáng tác, phát triển đội ngũ các nhà văn Thái Nguyên và thúc đẩy hoạt động Văn học nghệ thuật của tỉnh trong bối cảnh lịch sử mới. Qua đó, có thể thấy tình yêu sâu sắc và trách nhiệm nghiêm túc của cô đối với đời sống văn học Thái Nguyên – quê hương mà cô luôn trân trọng và gắn bó.

Ngọn lửa truyền cảm hứng cho thế hệ sau

Nhà giáo Ưu tú, nhà thơ, nhà lý luận phê bình, PGS.TS.Trần Thị Việt Trung đã cháy hết mình cho nghề và thắp lên ngọn lửa đam mê nghiên cứu, phê bình về Văn học DTTS cho bao thế hệ học trò. Nhiều học trò của cô đã trở thành những nhà văn, nhà khoa học; trở thành phó giáo sư, tiến sĩ, nhà giáo tiêu biểu ở mọi miền đất nước để tiếp tục mang ngọn lửa đam mê ấy truyền tiếp cho thế hệ sau. Cô - “Bàn tay người gieo hạt” đã làm nên những mùa vàng rực rỡ. Thật đáng trân trọng và tự hào biết bao về NGƯỜI THẦY yêu quý của chúng tôi.

Chúng tôi, những thế hệ học trò của cô đã và đang tiếp tục đứng trên giảng đường và đi trên con đường nghiên cứu mà cô đã đi, đã gợi mở và dẫn dắt chúng tôi, để góp phần đưa Văn học DTTS trở thành một thực thể sống luôn được quan tâm nghiên cứu và được khẳng định trong dòng chảy của Văn học Việt Nam hiện đại nói chung và trong lĩnh vực giáo dục đào tạo nói riêng.