'Hầu chuyện' đội viên Trung đội Giải phóng quân Phạm Hồng Thái

Tôi và ông biết nhau dễ cũng đến bốn chục năm, từ thời ông làm trợ lý, thường cùng đoàn Đại tướng Võ Nguyên Giáp về thăm chiến khu xưa…Ông về nghỉ hưu với quân hàm Đại tá và năm nay cũng đã cận kề bách niên tuế. Con cháu ngại để ông tiếp xúc với bầu bạn, báo chí vì lo sức khoẻ cho ông, thành thử tôi cũng ít qua lại. Hôm 21-6 vừa rồi ông gọi điện hỏi thăm tôi nhân 100 năm Ngày báo chí Cách mạng Việt Nam, một vài bạn cũ và muốn được gặp mặt tâm tình. Khi gặp gỡ đã ngồi trò chuyện với chúng tôi, ông minh mẫn và cởi mở, những miền ký ức trong người lính già cứ ùa về ào ạt. Ông là Nguyễn Huy Văn, tên hoạt động cách mạng là Kim Sơn, đội viên, có lẽ là cuối cùng của Trung đội Giải phóng quân Phạm Hồng Thái hoạt động chủ yếu bên sườn Đông Tam Đảo trước và trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945, tham gia giải phóng Thái Nguyên ngày 20/8/1945…

Máy bay L5 tại sân bay dã chiến Lũng Cò, xã Minh Thanh (Tuyên Quang), hoạt động phục vụ Khởi nghĩa Tháng Tám.

Bản thân tôi làm nghề báo lâu năm,vẫn luôn trăn trở nhiều điều, trong đó có những địa chỉ thiêng liêng còn ít người được biết nơi sườn Đông dãy Tam Đảo trùng điệp quê mình. Không phải Quân Chu nơi ấy sơn thủy hữu tình, ở đó có Thiền viện, trà ngon, chùa cổ mà còn là "địa chỉ đỏ" của cách mạng. Bấy lâu nay người ta biết nhiều đến rừng Khuôn Mánh (Tràng Xá-Võ Nhai) nơi thành lập đội Cứu Quốc quân 2 tiền thân của Quân đội nhân dân Việt Nam. Còn Trung đội Giải phóng quân Phạm Hồng Thái thành lập năm 1942 tại Quân Chu, với chiến công hiển hách năm 1944, 1945 không mấy ai tường. Vậy nên, tôi cố gắng tìm hiểu và cơ duyên được hầu chuyện Đại tá Kim Sơn, có lẽ là người lính cuối cùng tham gia sự kiện trọng đại của dân tộc 80 năm trước.

Cán bộ Tiền khởi nghĩa, Đại tá Kim Sơn kể lại: Từ những năm 1940, phong trào cách mạng đã phát triển sang một giai đoạn mới. Ngày 15/9/1941, Trung đội Cứu Quốc quân 2 (CQQ2) được thành lập tại rừng Khuôn Mánh, Tràng Xá (Võ Nhai), ngay sau đó đã lập nhiều chiến công và lớn mạnh nhanh chóng tại vùng Bắc Sơn - Võ Nhai. Ngày 22/12/1944, Việt Nam tuyên truyền Giải phóng quân (VNTTGPQ) được thành lập tại Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng và nhanh chóng Nam tiến. Ngày 15/5/1945, tại đình làng Quặng, xã Định Biên (Định Hóa), đồng chí Võ Nguyên Giáp đã tổ chức Lễ thành lập Việt Nam Giải phóng quân (VNGPQ) trên cơ sở thống nhất lực lượng CQQ2 và VNTTGPQ.

Còn Trung đội Giải phóng quân Phạm Hồng Thái hoạt động ở vùng Tam Đảo. Năm 1940, gia đình anh trai ông Kim Sơn - ông Thạch Sơn (Nguyễn Huy Minh) dưới chân núi lên đây lập ấp, mở lò đốt than, địa danh Lán Than ra đời từ đó. Đến năm 1943 thì ông Minh lập Đội tự vệ Tam Đảo. Tháng 8-1944, Đội đã có hơn chục chiến sĩ, riêng nhà ông 6 người: Nguyễn Huy Minh (Thạch Sơn); Nguyễn Huy Mục (Tam Sơn); Nguyễn Văn Tâm (Ngân Sơn); Nguyễn Huy Văn (Kim Sơn); Nguyễn Huy Khoa (Mai Sơn) và Nguyễn Thị Học, có vũ trang và hoạt động trên một vùng rộng lớn thuộc Đại Từ, Phổ Yên và vùng sườn Tây Tam Đảo thuộc tỉnh Vĩnh Yên (Phú Thọ ngày nay).

Tìm trong sử liệu, chúng tôi thấy có đoạn: Theo chỉ đạo của Trung ương, của đồng chí Võ Nguyên Giáp, Chỉ huy Đội Cứu Quốc quân 2 Chu Văn Tấn đã về Tam Đảo kiểm tra hoạt động và công nhận Đội tự vệ Tam Đảo, Quân Chu là tổ chức cách mạng. Tháng 4-1945, đồng chí Chu Văn Tấn, Ngô Nhị Quý (Bí thư Tỉnh ủy Thái Nguyên đầu tiên) và Lê Trung Đình (Chủ tịch Chính quyền cách mạng Thái Nguyên sau này) về đây, sáp nhập thêm các đội tự vệ nhỏ lẻ thành lập Đội du kích Cao Sơn, sau đổi thành Trung đội Giải phóng quân Phạm Hồng Thái, đồng chí Nguyễn Huy Minh (Thạch Sơn) làm Trung đội trưởng và Vũ Tuân làm Chính trị viên… Sau thành lập, Trung đội ghi danh ở một số trận đáng nhớ.

Ông Nguyễn Huy Văn (Kim Sơn), thứ hai từ trái sang trong buổi trò chuyện tháng 7-2025.

Đó là trận Trung đội vượt núi sang bên sườn Tây Tam Đảo vây đánh đồn Nhật, giải phóng hàng trăm tù thường phạm, tù chính trị người Việt và người Pháp. Vũ khí, điện đài thì chuyển lên giao cho chỉ huy ở căn cứ Tân Trào; vợ chồng Giáo sư I.van Becna và Morit Becna tù nhân người Pháp bị Nhật giam giữ thì đưa lên sân bay dã chiến Lũng Cò trên Minh Thanh, Sơn Dương để đưa về Côn Minh (Trung Quốc) giao cho Đồng Minh đồn trú ở đó.

Rồi trận tràn xuống phát động nhân dân các xã nổi dậy phá kho thóc của Nhật ở xóm Tràng Dương, xã Vạn Thọ (nay là xã Vạn Phú), cung cấp lương thực cho bộ đội, dân nghèo.

Những ngày giữa tháng Tám năm 1945, Trung đội xuống núi, hợp quân, giải phóng cả một vùng Nam Thái Nguyên, góp phần vào cuộc khởi nghĩa thành lập chính quyền Cách mạng tỉnh chiều 20/8/1945.

Chính quyền mới do chỉ huy Võ Nguyên Giáp thành lập và giao cho ông Lê Trung Đình làm Chủ tịch, ông Kim Sơn được điều về công tác tại Văn phòng Tỉnh ủy Thái Nguyên do đồng chí Ngô Nhị Quý là Bí thư. Các chiến sĩ của Trung đội bổ sung vào các lực lượng vũ trang…

Dưới sự chỉ đạo trực tiếp của đồng chí Võ Nguyên Giáp, Chu Văn Tấn, Trung đội đã thực hiện nhiệm vụ tuyên truyền, vận động nhân dân xây dựng cơ sở Việt Minh ở Đại Từ, Phổ Yên, Đồng Hỷ (Thái Nguyên); Tam Đảo (Vĩnh Yên); chiến đấu chống Nhật, Pháp, trừ gian, diệt phỉ bảo vệ nhân dân; giữ vững đường dây liên lạc từ miền xuôi lên Căn cứ địa Tân Trào, Định Hóa; tham gia đuổi Nhật, giành chính quyền tại tỉnh lỵ Thái Nguyên ngày 20/8/1945…

Cùng với trí nhớ còn lại của ông Kim Sơn và tìm trong chính sử, cuộc khởi nghĩa Tháng Tám diễn ra như sau: Quốc dân Đại hội Tân Trào kết thúc, Quân lệnh số 1 của Tư lệnh Võ Nguyên Giáp được ban ra, phong trào vùng lên cướp chính quyền như luồng điện tháng Tám. Trên cơ sở các nhật ký của Biệt đội Con Nai, của Đại đội Việt - Mỹ mà chúng ta tiếp cận, xin kể lại cuộc hành quân và những diễn biến của đoàn quân về giải phóng Thái Nguyên mà trong đó có cả những người bạn Mỹ. 14h30p ngày 16-8-1945, đơn vị Giải phóng quân, trong đó có thành viên Đại đội Việt - Mỹ tập hợp dưới gốc đa Tân Trào làm lễ xuất quân. Đây là đoàn quân của Ủy ban Khởi nghĩa toàn quốc do đồng chí Võ Nguyên Giáp làm Chủ tịch. Ngoài đồng chí Võ Nguyên Giáp còn có đồng chí Đàm Quang Trung, Thiếu tá Thomas, đại uý Archimede L.A Patty…

Tình thế vô cùng khẩn trương vì đây là thời cơ có một không hai mà Thái Nguyên lại là khởi đầu. Đoàn đi tắt, vượt núi Hồng đến xóm Đồng Măng rồi ra xã Văn Lãng, chân đèo Khế phía Đại Từ. Nhân dân Đại Từ mời cơm, Đoàn ăn xong lại hành quân ngay, theo đường mòn về Bản Ngoại. Lãnh đạo đoàn hội ý và quyết định không đánh đồn Nhật tại trung tâm huyện là Hùng Sơn mà luồn rừng đi tắt sang Thịnh Đán của Đồng Hỷ, địa điểm chỉ cách trung tâm thị xã Thái Nguyên 7km. Kế hoạch là thế nhưng đường rừng khó đi, trời tối mới tới một xóm nhỏ giữa rừng, nhịn bữa tối, đành nghỉ lại đêm tại đó...

Sáng 19-8, mặc dù hành quân sớm nhưng quá trưa mới tới Thịnh Đán. 10h đêm tại căn cứ Chùa Đán, Bộ Chỉ huy mới làm xong kế hoạch tác chiến, có sự tham gia của các sĩ quan và nhân viên Đội Con Nai. Sở Chỉ huy đặt tại ngôi đình Hàng Phố giữa trung tâm thị xã Thái Nguyên. Lúc 4h30 sáng 20-8, đồng chí Võ Nguyên Giáp, Đàm Quang Trung, Thomas, L.A Patty có mặt; 5h các mũi báo về chúng đã chấp nhận đầu hàng, còn lại trại Nhật, Giải phóng quân đang siết chặt vòng vây. Lúc này ở phía Nam tỉnh, lực lượng Giải phóng quân Phạm Hồng Thái; ở phía Đông các đội Cứu quốc quân đã cơ bản làm chủ, Nhật ở thế bị cô lập… 6h ta nổ súng vào trại Nhật, 8h chỉ huy Nhật kéo cờ trắng ra đón đại biểu Giải phóng quân, nhận Tối hậu thư. Tối hậu thư tiếng Việt do đồng chí Võ Nguyên Giáp ký; một tối hậu thư bằng tiếng Anh do Thomas ký. Giữa trưa, 2 chỉ huy Nhật đến sở chỉ huy xin thương thảo về điều kiện… Đồng chí Giáp hẹn 14h phải trở lại nếu không lực lượng giải phóng sẽ tấn công. Với bản chất ngoan cố, 14h Nhật không tới, 15h, đồng chí Đàm Quang Trung và Thomas huy động mọi hỏa lực tấn công trại Nhật: 2 súng cối 60, 4 khẩu Bazooka, 8 trung liên Bren… buộc Nhật đầu hàng vô điều kiện. Cuối chiều, một cuộc mít tinh lớn được tổ chức, thay mặt Ủy ban Khởi nghĩa toàn quốc, đồng chí Võ Nguyên Giáp tuyên bố phế bỏ chính quyền Nhật, Pháp, phong kiến, thành lập chính quyền Cách mạng tỉnh Thái Nguyên và giao đồng chí Lê Trung Đình làm Chủ tịch Ủy ban.

Câu chuyện giữa chúng tôi đang nồng, đôi mắt người lính trăm tuổi chợt xa xăm, hình như ông như con hổ nhớ rừng! chợt hỏi:

- Ngôi chùa cổ trên Lán Than? Anh Minh có lên đó? Cả những cây chè cổ nữa? Tôi vội thưa:

- Dạ, cháu nghiên cứu về địa lý và lịch sử vùng đất này, lại được đọc các tài liệu ít nhiều nói về ngôi chùa Tây Thiên Trúc hơn 500 năm tuổi và Di tích lịch sử Lán Than - nơi thành lập Trung đội Giải phóng quân Phạm Hồng Thái 83 năm trước nên cháu đã mấy lần tìm lên đây. Nhà bia tại Di tích lịch sử Lán Than trên Tam Đảo ghi: Đến cuối năm 1942, du kích Lán Than thành lập Đội Du kích Cao Sơn do ông Nguyễn Huy Minh (Thạch Sơn) làm Đội trưởng; các đội viên: Nguyễn Huy Mục (Tam Sơn), Nguyễn Huy Văn (Kim Sơn), Nguyễn Huy Khoa (Mai Sơn), Hà Đức Dương (Thái Sơn), Hoàng Đình Nguyên (Hải Sơn), Nguyễn Văn Nhân (Khang Sơn), Trịnh Bình Di, Trịnh Xuân Kỳ… Sau sự kiện thành lập Việt Nam Giải phóng quân ngày 15/5/1945 tại đình Làng Quặng, xã Định Biên (Định Hoá), Đội Du kích Cao Sơn đổi tên thành Trung đội Cứu Quốc quân Phạm Hồng Thái, vẫn do đồng chí Thạch Sơn làm Trung đội trưởng, hoạt động tuyên truyền nhân dân khắp vùng phá tề, trừ gian, chống Nhật… Còn ngôi chùa cổ, căn cứ bí mật của Du kích Cao Sơn nay cũng đã được trùng tu, bên cạnh Thiền viện Trúc lâm Tây Thiên Trúc- nơi đi về chiêm bái của phật tử và nhân dân.

Ngôi chùa cũng đã được khẳng định: Võ tướng Mạc Đăng Dung giành ngôi từ Lê Cung Hoàng (Hậu Lê) tháng 6 năm 1527, nhưng chỉ tồn tại 50 năm (1527-1677), trong đó nhiều năm lập cứ ở các tỉnh miền núi, ngoài xây thành, đắp lũy, thời Mạc là giai đoạn phát triển giáo dục, giao thương, văn hoá, dựng nhiều ngôi chùa, chủ đạo trong tu hành là Thiền phái Trúc Lâm. Căn cứ Lán Than của Trung đội Giải phóng quân Phạm Hồng Thái nương náu chủ yếu tại ngôi chùa cổ. Hiểu giá trị của di tích lịch sử, biết ngôi chùa báu nằm trong cụm chùa Tam Đảo, từ năm 2014, được sự cung thỉnh của các cấp chính quyền, đoàn thể và phật tử, Nhà sư Thích Kiến Nguyệt đã đề nghị và được Giáo hội Phật giáo Việt Nam, tỉnh Thái Nguyên và huyện Đại Từ (cũ) lập dự án tôn tạo chùa, xây dựng Thiền viện Trúc lâm Tây Trúc, tạo nên một quần thể di tích văn hoá đậm đà bản sắc Việt Nam. Ở độ cao 400m, từ trên sân Thiền viện, cạnh đó là Di tích lịch sử cấp tỉnh nơi ra đời và là căn cứ của Trung đội Giải phóng quân Phạm Hồng Thái, sau lưng là vách núi cao, đỉnh có cột phát sóng truyền hình Tam Đảo, dưới chân núi là làng mạc, phố xá thuộc xã Quân Chu, Vạn Phú, Đại Từ, Đại Phúc (mới) xa nữa là vùng hồ Núi Cốc… Nơi đây đẹp lắm ạ! Tôi thưa.

Chia tay người lính già, nhân chứng cuối cùng của một nốt nhạc trong bản hùng ca của dân tộc Việt Nam anh hùng, ông Kim Sơn nhắc: “Nếu anh có viết báo đề nghị với tỉnh nghiên cứu để làm sao cho Di tích Lán Than tương xứng với tầm vóc của một đội quân ra đời trước Cách mạng và tên tuổi các đội viên được ghi danh, nhắc nhớ…”.