Chuyển giao bền vững: Hành trình tự chủ tài chính cho phòng, chống HIV/AIDS

Trong bối cảnh viện trợ quốc tế cho phòng, chống HIV/AIDS đang dần suy giảm, việc chuyển giao trách nhiệm tài chính từ các nhà tài trợ sang chính phủ các nước đang trở thành một ưu tiên hàng đầu. Tuy nhiên, quá trình này đòi hỏi một cách tiếp cận thận trọng không chỉ để duy trì những thành quả về sức khỏe cộng đồng đã đạt được, mà còn để bảo đảm tính bền vững của các chương trình HIV/AIDS trong dài hạn.

Một trong những thành công nổi bật của Việt Nam trong tiến trình bảo đảm tài chính là việc tích hợp dịch vụ HIV/AIDS vào hệ thống bảo hiểm y tế. Ảnh: VGP/Nam Tống

Thách thức trong quá trình chuyển đổi

Quỹ Toàn cầu phòng chống AIDS, Lao và Sốt rét đóng vai trò quan trọng trong tài trợ cho các chương trình phòng chống HIV/AIDS ở nhiều quốc gia có thu nhập thấp và trung bình. Tuy nhiên, khi các nước này phát triển kinh tế, họ sẽ không còn đủ điều kiện nhận hỗ trợ từ Quỹ. Việc chuyển đổi từ tài trợ của Quỹ Toàn cầu sang tự chủ tài chính cho các chương trình HIV/AIDS là một thách thức lớn. Nếu quá trình này diễn ra đột ngột và thiếu chuẩn bị, nó có thể dẫn đến gián đoạn điều trị và làm trầm trọng thêm dịch bệnh.

Một thách thức khác là việc duy trì các dịch vụ dành cho các nhóm dễ bị tổn thương như người tiêm chích ma túy, phụ nữ mại dâm và nam quan hệ tình dục đồng giới. Những nhóm này thường bị kỳ thị và phân biệt đối xử, gặp nhiều rào cản trong tiếp cận dịch vụ phòng chống HIV. Tại nhiều nước, các dịch vụ cho nhóm dễ bị tổn thương phụ thuộc rất nhiều vào tài trợ của các tổ chức quốc tế và có nguy cơ bị gián đoạn khi chuyển sang cơ chế tài trợ trong nước.

Ngoài ra, sự tham gia của các tổ chức xã hội, đặc biệt là các tổ chức cộng đồng và nhóm đồng đẳng, đóng vai trò thiết yếu trong việc tiếp cận các nhóm dễ bị tổn thương và thúc đẩy trách nhiệm giải trình. Tuy nhiên, khi chuyển sang tài trợ trong nước, tiếng nói và vai trò của các tổ chức xã hội có thể bị suy yếu nếu không có cơ chế bảo đảm sự tham gia của họ.

Bảo đảm tính bền vững của các chương trình HIV/AIDS

Để bảo đảm tính bền vững của các chương trình HIV/AIDS, cần có sự chuẩn bị kỹ lưỡng và lộ trình chuyển đổi rõ ràng từ tài trợ của Quỹ Toàn cầu sang ngân sách trong nước. Điều này đòi hỏi cam kết chính trị mạnh mẽ và sự hợp tác chặt chẽ giữa chính phủ, các nhà tài trợ và xã hội dân sự.

Một nghiên cứu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cho thấy các yếu tố then chốt để chuyển giao thành công bao gồm lập kế hoạch sớm, giám sát chặt chẽ quá trình chuyển đổi, duy trì cam kết chính trị và tài chính, tăng cường năng lực hệ thống y tế, và bảo đảm sự tham gia liên tục của các tổ chức xã hội. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng cần có cơ chế tài chính bền vững, chẳng hạn như đưa chi phí điều trị HIV vào gói bảo hiểm y tế, để tránh gián đoạn dịch vụ khi chuyển đổi.

Kinh nghiệm từ một số nước cho thấy tầm quan trọng của việc áp dụng cách tiếp cận từng bước trong quá trình chuyển giao, bắt đầu bằng việc chính phủ dần dần tăng cường đồng tài trợ cho các chương trình do nhà tài trợ hỗ trợ. Ví dụ, tại Zimbabwe, chính phủ đã tăng mức đồng tài trợ cho điều trị HIV từ 0% năm 2009 lên 20% năm 2015, trước khi tiếp quản hoàn toàn trách nhiệm tài chính vào năm 2017. Cách tiếp cận này giúp tránh những gián đoạn đột ngột và cho phép thời gian để củng cố hệ thống y tế.

Bài học kinh nghiệm của Việt Nam

Việt Nam là một trong những quốc gia tiên phong trong việc chuyển đổi từ tài trợ quốc tế sang tài chính trong nước cho phòng chống HIV/AIDS. Quá trình này bắt đầu từ năm 2013 với Quyết định 1899/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án bảo đảm tài chính cho các hoạt động phòng, chống HIV/AIDS giai đoạn 2013-2020. Đề án đã đặt nền móng cho Việt Nam chuyển đổi từ một chương trình chủ yếu dựa vào tài trợ của nhà tài trợ sang một chương trình được tài trợ trong nước với bảo hiểm y tế xã hội là nguồn tài chính chính.

Một trong những thành công nổi bật của Việt Nam là việc tích hợp dịch vụ HIV/AIDS vào hệ thống bảo hiểm y tế. Tính đến năm 2022, 90% người nhiễm HIV đã tham gia bảo hiểm y tế và hơn 150.000 bệnh nhân đã tiếp cận thuốc ARV thông qua hệ thống mới. Bảo hiểm y tế giờ đây được sử dụng để mua thuốc ARV, thành phần tốn kém nhất trong phòng chống HIV. Người nhiễm HIV cho biết bảo hiểm y tế đã tạo ra sự khác biệt đáng kể trong cuộc sống của họ, giúp họ tiếp cận điều trị mà không phải lo lắng về chi phí.

Bên cạnh đó, Việt Nam cũng chú trọng huy động ngân sách địa phương cho phòng chống HIV/AIDS. Tỉ lệ ngân sách địa phương dành cho công tác này đã tăng liên tục, từ 8% lên gần 17% trong giai đoạn 2012-2020. Các địa phương đã cam kết 2,4 triệu USD để hỗ trợ phí bảo hiểm y tế và đồng chi trả cho thuốc ARV. Đây là một bước tiến quan trọng trong việc bảo đảm tính bền vững tài chính ở cấp địa phương.

Tuy nhiên, Việt Nam cũng gặp phải những thách thức trong quá trình chuyển đổi. Nguồn lực dự kiến huy động trong giai đoạn 2021-2030 mới chỉ đáp ứng 60-70% nhu cầu, số người nhiễm HIV tăng trong 3 năm gần đây, và gần 50% kinh phí cho hoạt động phòng chống HIV/AIDS vẫn phụ thuộc vào các dự án quốc tế. Điều này cho thấy cần tiếp tục nỗ lực để thu hẹp khoảng cách tài chính và tăng cường khả năng tự chủ.

Bài học kinh nghiệm từ Việt Nam cho thấy tầm quan trọng của việc xây dựng hệ thống y tế bền vững, tăng cường năng lực địa phương và huy động nguồn lực trong nước để bảo đảm tính liên tục của các chương trình phòng chống HIV/AIDS khi viện trợ quốc tế giảm dần. Việc tích hợp dịch vụ HIV vào bảo hiểm y tế và huy động ngân sách địa phương là những bước đi chiến lược giúp Việt Nam chủ động hơn trong tài chính cho phòng chống HIV/AIDS. Tuy nhiên, vẫn cần những nỗ lực liên tục để khắc phục các thách thức còn tồn tại và tiến tới mục tiêu chấm dứt đại dịch AIDS vào năm 2030.

Chuyển giao trách nhiệm tài chính cho phòng chống HIV/AIDS từ các nhà tài trợ quốc tế sang chính phủ các nước là một quá trình phức tạp và đầy thách thức. Để bảo đảm tính bền vững và hiệu quả của các chương trình, cần có sự chuẩn bị chu đáo, lộ trình rõ ràng, cam kết chính trị mạnh mẽ và nỗ lực phối hợp của tất cả các bên liên quan.

Việc này cũng cho thấy tầm quan trọng của việc tăng cường hệ thống y tế, huy động nguồn lực trong nước, duy trì dịch vụ cho các nhóm dễ bị tổn thương, và bảo đảm sự tham gia của xã hội dân sự. Chỉ khi đáp ứng được những yêu cầu này, các quốc gia mới có thể tự tin tiếp quản trách nhiệm tài chính và tiếp tục tiến bộ trong cuộc chiến chống lại đại dịch HIV/AIDS.

Trong bối cảnh tài trợ quốc tế đang dần suy giảm, việc chuyển giao bền vững sang tài chính trong nước là một tất yếu. Tuy nhiên, đây không phải là một quá trình dễ dàng và nhanh chóng. Nó đòi hỏi sự kiên trì, quyết tâm và hợp tác của tất cả các bên liên quan, từ chính phủ, nhà tài trợ, cho đến xã hội dân sự và cộng đồng người nhiễm HIV. Chỉ có sự chung tay của tất cả chúng ta, chúng ta mới có thể hiện thực hóa một tương lai không còn AIDS.