Phê bình mạng

"Phê bình mạng" được hiểu rất rộng với nhiều nghĩa khác nhau. Trong khuôn khổ bài viết này, khái niệm “phê bình mạng” được hiểu là phê bình các vấn đề về văn học nghệ thuật diễn ra trên mạng internet. Nói phê bình mạng là nói đến tính chất của việc phê bình chứ không chỉ là phương tiện chuyển tải.

Thời gian qua, do sự phát triển rộng rãi và nhanh chóng của internet và mạng xã hội nên mỗi người đều có khả năng sử dụng một tài khoản xã hội của mình để bày tỏ ý kiến, quan điểm cá nhân về nhiều vấn đề trong cuộc sống. Chỉ cần đăng nhập vào tài khoản Facebook cá nhân, người ta có thể bình luận, chia sẻ, có ý kiến về hầu hết mọi lĩnh vực trong cuộc sống.

Từ những quan điểm cá nhân về những vấn đề trong cuộc sống đời thường, một số người đã bước sang có ý kiến về các lĩnh vực của văn học nghệ thuật. Thời gian gần đây nổi bật lên trong các hiện tượng trao đổi trên mạng xã hội về văn học nghệ thuật là phê bình văn học và phê bình phim.

Trên mạng xã hội, trung bình khoảng 10 ngày, sẽ có một xu hướng, lôi kéo rất nhiều người bình luận và chia sẻ. Phê bình văn học nghệ thuật trên mạng cũng vì thế mà ăn theo, trở thành những “vụ việc” đình đám, những “hot trends” (xu hướng nổi cộm). Bản chất của phê bình theo “xu hướng” là hình thành rất nhanh, qua rất mau. Xu hướng sau thay thế cho xu hướng trước.

Có một quan điểm phổ biến là ở Việt Nam, người tham gia mạng xã hội thường ít tham gia vào tranh luận xây dựng, thay vào đó, thường dành nhiều thời gian để công kích cá nhân. Trên mạng xã hội, người ta thường dễ bị áp lực từ đám đông hoặc tận dụng tâm lý đám đông để trốn tránh trách nhiệm cá nhân.

Hiện tượng tự nhiên chủ nghĩa khá phổ biến, trong đó người ta coi như không cần tôn trọng đối thủ trong tranh biện và tha hồ sử dụng lời lẽ thô tục, công kích, thậm chí “chụp mũ” người đối thoại. Điều này không chỉ làm tổn thương uy tín của bản thân mà còn làm mất đi tinh thần cao cả, trong sáng và hướng thượng trong tranh luận. Thay vì xây dựng lập luận logic và làm sáng tỏ vấn đề, họ thường chỉ quan tâm đến việc thể hiện cảm xúc và đánh bại đối thủ. Sự thiếu trung thực và tinh thần tranh luận xây dựng đã biến mất trong quá trình này.

Lối phê bình mạng có đặc điểm chung là dựa trên nền tảng tư duy phân kì (divergent thinking), không quy về nền tảng lí luận nào mà đa trị về lí thuyết, đậm tính cá nhân, nhiều chất ngẫu hứng. Bắt được một câu thơ không hay, họ túm lấy đề suy diễn cho cả bài. Chỉ có một chi tiết chưa nghe rõ, thiếu bình tĩnh, thiếu kiểm chứng làm cho họ quy chụp cả chương trình.

Trên không gian mạng, càng chửi thì lại càng thu hút sự chú ý, càng chú ý thì càng thích nói. Lâu dần với số người theo dõi lớn, họ trở thành các KOLs (Key opinion leaders - những người có ảnh hưởng đối với cộng đồng ở trên mạng). Mỗi khi họ viết status, lập tức các thuật toán của mạng xã hội sẽ giúp cho họ tiếp cận đến người khác rất nhanh. Phê bình văn học trên mạng xã hội phần nhiều và ồn ào là phê phán người khác. Có một số trang phê bình nhẹ nhàng, lập luận thuyết phục thì ít ai xem.

Một trong những lời chỉ trích đáng kể nhất đối với mạng xã hội là việc tạo ra một môi trường không ngừng tìm kiếm sự xác nhận. Các trang truyền thông xã hội như Instagram, Facebook và Twitter thúc đẩy mạnh mẽ mong muốn được chấp thuận, nơi người dùng tìm kiếm lượt thích, lượt chia sẻ và bình luận.

Điều này có thể khiến các cá nhân đặt giá trị bản thân dựa trên ý kiến ​​của người khác thay vì giá trị vốn có của họ. Hơn nữa, nó có thể dẫn đến sự thiếu tính xác thực và thúc đẩy một nền văn hóa hời hợt, nơi các cá nhân ưu tiên thể hiện một hình ảnh hoặc tính cách cụ thể (tức là “vống” vấn đề lên theo kiểu đao to búa lớn) hơn là sống thật với chính mình.

Đồng thời có thể tác động tiêu cực đến sức khỏe tâm thần của một người, dẫn đến lo lắng hoặc trầm cảm nếu họ cảm thấy sự hiện diện trực tuyến của mình không nhận được đủ sự xác nhận của người khác (qua số “likes” và bình luận). Sự tác động của mạng xã hội cũng ảnh hưởng lớn đến định hướng xây dựng nền công nghiệp văn hoá nước nhà.

Thói quen và các hiện tượng văn hóa không kịp chấn chỉnh và thay đổi sẽ kéo theo sự phát triển công nghiệp văn hóa chậm lại. Giới trẻ đang lao đi theo những trào lưu trên mạng trong đó có cả phê bình mạng. Các em học sinh không được ai định hướng, mà nếu có định hướng đúng thì lại không nhiều người nghe. Chưa bước chân vào trường đã thấy người ta nói xấu bài thơ mình sắp học trong sách giáo khoa một cách thậm tệ thì thử hỏi ý chí nghị lực nào để tạo cho các em động lực thưởng thức tác phẩm văn học?

Không thể phủ nhận sự tồn tại và sự phát triển ngày càng lớn mạnh của văn học mạng, phê bình mạng trong đời sống hiện nay, nhất là dưới sự tác động của cuộc Cách mạng công nghệ 4.0. Không giống phê bình truyền thống, phê bình mạng phần lớn là ăn xổi ở thì, chạy theo xu hướng, chịu sự tác động của cộng đồng hơn là khả năng tự chủ của bản thân người viết trước một vấn đề văn học.

Phê bình mạng thiếu kiểm soát không chỉ làm tổn hại đến đời sống bình thường của việc thưởng thức tác phẩm mà nó tạo ra những hiện tượng lệch giá trị của nền văn hóa Việt Nam. Giáo dục thẩm mĩ trong trường học cũng không loại trừ nhiệm vụ giáo dục giá trị công dân trong thời đại số. Giáo viên Ngữ văn không thể chỉ cầm sách mà còn cần phải biết làm một Facebooker để định hướng học sinh.

Và đến lúc, tất cả những người làm phê bình văn học nghệ thuật cần phải đổi mới tiếp cận bạn đọc, mạnh dạn viết gọn lại, xé nhỏ vấn đề, hòa theo nhịp xu hướng để mong vớt lại những giá trị đích thực của văn học nghệ thuật trên dòng thác mạng xã hội. Muốn thế, nhà phê bình không chỉ dựa vào chuyên môn mà phải có bản lĩnh và tâm lí vững vàng khi bước vào phê bình mạng.