Cội nguồn của lực lượng Thanh niên xung phong

Sau ngày Toàn quốc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược (19/12/1945), để bảo toàn lực lượng cho cuộc kháng chiến trường kỳ, Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng Trung ương Đảng và Chính phủ đã rời Thủ đô Hà Nội lên chiến khu Việt Bắc.

Ngày 1/6/1950 Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã có chỉ thị cho Khu ủy Việt Bắc “Chuẩn bị chiến trường Đông Bắc cho thật đầy đủ để khi có điều kiện sẽ mở một chiến dịch lớn, quét địch khỏi Đường số 4, đánh bại quân địch trong vùng Việt Bắc". Chỉ thị còn nêu rõ “Hiện nay giao thông liên lạc giữa nước ta với nước ngoài, đặc biệt với Trung Quốc là rất cần thiết” “Chọn những đoàn viên hăng hái, khỏe mạnh, tổ chức thành những đội xung phong công tác, làm động cơ thúc đẩy nhân dân".

Tháng 6/1950, đồng chí Nguyễn Lam, Bí thư Trung ương Đoàn Thanh niên cứu quốc Việt Nam, chấp hành chỉ thị của Bác Hồ đã huy động một lực lượng thanh niên ưu tú, thành lập Đội Thanh niên xung phong (TNXP) công tác do đồng chí Vương Bích Vượng - Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đoàn làm Đội trưởng kiêm Bí thư Chi bộ.

Tiếp thu và thực hiện kế hoạch của Trung ương Đoàn, tại Thái Nguyên, đồng chí Nguyễn Khánh, Bí thư Tỉnh đoàn Thái Nguyên đã cử cán bộ xuống các huyện: Đại Từ, Phú Bình, Phổ Yên tuyển chọn đội viên là những cán bộ, đoàn viên mạnh khỏe và nhiệt tình. Trong tổng số 225 đội viên Đội TNXP công tác TW đầu tiên có số đông là đoàn viên, thanh niên Thái Nguyên.

Ngày 15/7/1950, Lễ thành lập Đội TNXP công tác Trung ương được tổ chức tại khu đồi Gò Thờ, thôn Đồng Cẩm, xã Yên Lãng, huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên, Đội có mật danh là “Đội 50”.

Đầu tháng 9/1950, Đội TNXP công tác Trung ương được lệnh của Tổng cục Cung cấp đi tham gia Chiến dịch Biên giới. Lễ xuất quân được tổ chức tại chân núi Hồng huyện Đại Từ. Đêm l6/9/1950, quân ta tiến đánh cứ điểm Đông Khê, mở đầu Chiến dịch Biên giới đã tiêu diệt 300 tên dịch, thu nhiều chiến lợi phẩm, giải phóng Đông Khê. Được phục vụ chiến đấu trong một chiến dịch lớn, mặc dầu chưa có kinh nghiệm, trang bị thiếu thốn, nhưng các đội viên TNXP công tác Trung ương đã bám sát trận địa, tiếp đạn cho bộ đội, vượt qua lửa đạn nhanh chóng đưa thương binh về hậu phương.

Kết thúc Chiến dịch Biên giới, Bác Hồ đã gửi thư khen ngợi toàn Đội. Tại buổi lễ mừng chiến thắng tổ chức tại thị xã Cao Bằng, đồng chí Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp tuyên dương đội TNXP công tác Trung ương: “Đã nêu cao tinh thần tích cục xung phong, triệt để tuân theo kỷ luật chiến trường, tổ chức chặt chẽ…”. Trung ương Đoàn thanh niên Cứu Quốc đồng ý để Đội 50 lựa chọn 3 đội viên về báo cáo và tham dự Hội nghị Thanh niên Cứu quốc toàn quốc.

Tháng1/1951 Đội TNXP công tác đầu tiên đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ và hết thời gian phục vụ, sau đó một số cán bộ, đội viên lại tình nguyện nhận nhiệm vụ xây dựng và làm nòng cốt cho các đội TNXP công tác tiếp theo.