Những năm qua, cùng với quá trình phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh thì lượng rác thải ngày càng gia tăng nhanh chóng. Trước thực trạng đó, sự ra đời của nhiều Hợp tác xã (HTX) môi trường đã góp phần tích cực trong việc thu gom rác, bước đầu giải quyết bài toán ô nhiễm môi trường. Tuy nhiên, hoạt động của các HTX này hiện gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là việc đảm bảo thu và chi để duy trì hoạt động.
Theo thống kê của Liên minh HTX tỉnh, toàn tỉnh có 12 HTX dịch vụ vệ sinh môi trường với hoạt động chính là thu gom, tập kết và xử lý rác thải tại: Võ Nhai, Đồng Hỷ, Sông Công và Phổ Yên. Ngoài ra, còn có hàng chục HTX khác với nhiều ngành nghề, trong đó có lĩnh vực vệ sinh môi trường. Các HTX này đã và đang góp phần đáng kể giảm thiểu ô nhiễm môi trường, đồng thời, tạo việc làm cho hàng trăm lao động địa phương. Tuy nhiên, hoạt động của các HTX môi trường trên toàn tỉnh còn rất nhiều khó khăn. Một trong nhiều khó khăn đó là thiếu kinh phí hoạt động là vấn đề căn cốt nhất. Trên thực tế, nguồn hỗ trợ của tỉnh và địa phương đối với các HTX môi trường còn rất hạn chế, trong khi đó, toàn bộ chi phí để HTX hoạt động chủ yếu dựa vào thu phí từ các hộ dân và cơ quan. Do vậy, để có tiền trả lương cho thành viên, người lao động đặt ra yêu cầu với các HTX là phải “khéo” cân đối thu - chi.
Ông Nguyễn Ngọc Hiên, Giám đốc HTX dịch vụ môi trường Phổ Yên (phường Ba Hàng, T.X Phổ Yên), cho biết: Địa bàn hoạt động của HTX là 18 tổ dân phố ở trung tâm Thị xã, với khoảng 2.000 hộ dân và trên 40 cơ quan, doanh nghiệp. Hàng tháng, chúng tôi phải chi khoảng 150 triệu đồng để trả lương và đóng bảo hiểm cho 10 lao động (trên 5 triệu đồng/người/tháng), tiền xăng dầu cho 2 xe tải chở rác, bảo dưỡng các phương tiện, thuốc phun xử lý rác… Nếu 100% hộ dân và cơ quan đóng đầy đủ phí vệ sinh môi trường thì doanh thu hàng tháng của HTX sẽ đạt trên 300 triệu đồng. Tuy nhiên, hiện mới chỉ có 10 tổ dân phố đóng phí vệ sinh môi trường, đạt 50-60% tổng số hợp đồng thu gom rác thải nên thời gian qua, hoạt động của HTX chỉ hòa vốn.
Không chỉ HTX dịch vụ môi trường Phổ Yên mà nhiều HTX trên địa bàn tỉnh cũng gặp khó khăn tương tự. Có nhiều nguyên nhân dẫn tới thực trạng này, trong đó, nguyên nhân chủ yếu là do ý thức của người dân đối với môi trường sống của chính mình còn hạn chế. Trường hợp của HTX vệ sinh môi trường Trung Thành (xóm Thanh Xuyên 5, xã Trung Thành, T.X Phổ Yên) là một ví dụ. Một số người dân không đồng ý nộp phí cho HTX nên nhiều năm qua, HTX đã phải nhờ các trưởng xóm thu hộ. Ông Phạm Xuân Đông, Giám đốc HTX vệ sinh môi trường Trung Thành, cho biết: Vài năm trước, chúng tôi đều cử cán bộ của HTX trực tiếp thu phí. Thế nhưng, một số hộ không chịu nộp với lý do ít rác thải hoặc có hộ kinh doanh nhưng chỉ đồng ý nộp theo nhân khẩu chứ không nộp theo mức phí của hộ kinh doanh… Bên cạnh đó, nhiều người cho rằng mức thu mới là quá cao. Mặc dù, theo quy định mới, mức phí vệ sinh môi trường áp dụng đối với các hộ gia đình là 5.000 đồng/người/tháng (đối với xã), 7.000 đồng/người/tháng (đối với phường), hộ có đăng ký giấy phép kinh doanh là 250.000 đồng/hộ/tháng (lượng rác dưới 1m3/tháng) và 350.000 đồng/hộ/tháng (lượng rác trên 1m3/tháng), các cơ quan là 250.000 đồng/tháng… Mức thu này hiện chênh khoảng 160-166% so với mức thu trước đây. Tuy nhiên, sự ảnh hưởng chỉ tác động nhiều đến các hộ kinh doanh và cơ quan, vốn là những nơi có lượng rác thải lớn. Còn các hộ dân sự ảnh hưởng không đáng kể. Ông Đỗ Anh Tuấn, Giám đốc HTX dịch vụ môi trường Đồng Tâm (xã Hóa Thượng, Đồng Hỷ), cho biết: Với mức thu trước, nhiều năm liền HTX phải bù lỗ khoảng 25 triệu đồng/tháng. Vì vậy, tôi cho rằng, việc thu theo mức mới là điều cần thiết để giúp các HTX môi trường duy trì hoạt động.
Thực tế cho thấy, trường hợp không chịu đóng phí vệ sinh môi trường phần lớn rơi vào nhập hộ dân thiếu ý thức hoặc một số hộ kinh doanh. Tuy nhiên, chỉ tính riêng các trường hợp không đóng và không đóng đủ phí (chiếm trung bình khoảng 30-40%) cũng ảnh hưởng không nhỏ đến nguồn thu của các HTX. Không thu đủ phí vệ sinh môi trường, nhiều HTX gặp khó khăn trong việc trả lương cho công nhân hay tái đầu tư để tiếp tục hoạt động. Hoạt động trên địa bàn 4 xã của T.X Phổ Yên với gần 4.000 hộ dân, nhưng hàng tháng HTX vệ sinh môi trường Trung Thành chỉ thu được khoảng 70-80% trên tổng số hợp đồng, doanh thu hiện đạt trên 80 triệu đồng/tháng. Để cân đối thu – chi, HTX hiện có mức chi trả lương cho người lao động thấp nhất so với một số HTX môi trường trên địa bàn tỉnh (trên 2 triệu đồng/người/tháng) và phải thuê xe tải để chở rác thải hàng ngày do không có đủ xe chuyên dụng. Thêm vào đó, công việc thu gom rác thải vốn đã vất vả, lại thêm tiền lương không đủ đảm bảo cuộc sống đã khiến nhiều lao động không mấy mặn mà. Ngoài ra, để tiết kiệm tiền xăng xe, vận chuyển, một số HTX buộc phải giảm số lần thu gom rác trong tuần. Số ít các HTX năng động hơn đã mạnh dạn đầu tư sản xuất kinh doanh thêm ở lĩnh vực khác để trang trải chi phí và đảm bảo việc làm cho người lao động.
Hiện mỗi ngày các HTX môi trường thu gom khoảng 20-50 tấn rác thải. Với số lượng thu gom này, các HTX môi trường đã góp phần tạo chuyển biến tích cực trong việc xử lý rác thải sinh hoạt cả ở khu vực nông thôn và thành thị, làm sạch môi trường, bảo vệ sức khoẻ của người dân. Tuy nhiên, sẽ rất khó để xã hội hóa công tác vệ sinh môi trường nếu không có ý thức tự nguyện của người dân và sự chung tay, hỗ trợ của chính quyền. Nói về giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động của các HTX vệ sinh môi trường, ông Ngô Xuân Tình, Phó Chủ tịch Liên minh HTX tỉnh cho biết: Vấn đề quan trọng nhất là cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người dân nhằm tạo sự đồng tình, ủng hộ của toàn xã hội đối với công tác bảo vệ môi trường. Đồng thời, cần sự quan tâm, vào cuộc của cấp ủy, chính quyền trong xử lý nghiêm các trường hợp cố tình vi phạm. Bên cạnh đó, có cơ chế hỗ trợ về vốn, phương tiện, công nghệ; kịp thời quan tâm tháo gỡ khó khăn, tạo điều kiện để các HTX mở rộng hoạt động, tạo thêm việc làm, tăng thu nhập cho thành viên, người lao động, giúp HTX duy trì hoạt động và phát triển ổn định…
