Bắt đầu từ ngày 15-2-2016, Thông tư liên tịch giữa Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN) và Bộ Tài chính quy định khoán chi trong nghiên cứu khoa học chính thức có hiệu lực sẽ là công cụ hữu hiệu giúp chặn đứng loại đề tài “giời ơi”, hay còn gọi là đề tài “bỏ ngăn kéo”.
Chia sẻ về thực trạng đề tài “bỏ ngăn kéo” trong lĩnh vực khoa học hiện nay còn nhiều, Bộ trưởng Bộ KH&CN Nguyễn Quân cho biết, nhiều người vẫn nghĩ thuật ngữ "bỏ ngăn kéo" theo nghĩa rất xấu, thực ra không hẳn thế.
Bỏ ngăn kéo có 3 loại, một loại đúng là xấu, hai loại còn lại là tốt và không tránh khỏi bỏ ngăn kéo.
Ví dụ: Ở lĩnh vực nghiên cứu cơ bản thì không thể ứng dụng được ngay. Nghiên cứu cơ bản về chất bán dẫn, các nhà khoa học Mỹ phát minh những năm 50 của thế kỷ XX nhưng không ứng dụng, bỏ ngăn kéo gần 10 năm cho đến khi người Nhật mua lại với giá 4.000 USD. Nhờ có nghiên cứu này mà ngành công nghiệp bán dẫn của Nhật đã phát triển mạnh. Tất cả radio bán dẫn, ti vi, các thiết bị điện tử đều dùng chất bán dẫn. Như vậy có thể thấy, nghiên cứu cơ bản là nền tảng cho nghiên cứu ứng dụng nên không thể ứng dụng ngay được, phải chờ trình độ kinh tế, kỹ thuật phát triển đến mức nào đó mới có địa chỉ ứng dụng.
Loại thứ hai bỏ ngăn kéo là nghiên cứu ứng dụng nhưng chưa tìm kiếm được nhà đầu tư. Với loại này, nhà khoa học có thể nghiên cứu rất thành công nhưng nếu không có nhà đầu tư thì kết quả nghiên cứu cũng chỉ nằm phòng thí nghiệm. Ví dụ, tế bào gốc được nghiên cứu rất thành công nhưng để thành sản phẩm phải có nhà đầu tư.
Loại thứ ba là một số đề tài nghiên cứu “giời ơi”, hay còn gọi là "bỏ ngăn kéo" gây lãng phí vì không ai dùng, không có tính ứng dụng.
“Để nâng cao hiệu quả nghiên cứu thì phải công khai, minh bạch. Chúng tôi đang phấn đấu công khai, minh bạch hóa tất cả các công việc trong quá trình tuyển chọn, thực hiện, nghiệm thu đề tài. Ví dụ khi thành lập hội đồng tuyển chọn, xét duyệt đề tài thì ai là chủ tịch, ai phản biện, phản biện thế nào, chấm điểm ra sao. Công khai sẽ giúp các nhà khoa học tự giám sát lẫn nhau. Nếu ai không có trách nhiệm, phản biện qua quýt, chiếu lệ sẽ bị phê phán, lần sau không được giao việc. Ngoài ra, phải khách quan lựa chọn hội đồng tuyển chọn, xét duyệt đề tài" - Bộ trưởng cho biết.
Cũng theo Bộ trưởng Nguyễn Quân, Bộ KH&CN đã giao cho Viện Đánh giá khoa học và Định giá công nghệ xây dựng cơ sở dữ liệu chuyên gia. Các chuyên gia phải có ba tiêu chí là: Trình độ cao, kinh nghiệm, có uy tín trong giới khoa học. Khi các đơn vị thành lập hội đồng phải dựa trên danh sách chuyên gia do Viện Đánh giá khoa học và Định giá công nghệ cung cấp.
Bằng Thông tư về cơ chế khoán chi đến sản phẩm cuối cùng với các đề tài nghiên cứu dùng ngân sách Nhà nước vừa được ban hành, Bộ sẽ siết chặt sản phẩm đầu ra. Trước đây, có tình trạng nhiều đề tài dự án nghiệm thu xuất sắc nhưng không được quan tâm sản phẩm cuối cùng. Qua kiểm tra, cơ quan tài chính có đầy đủ quy trình thủ tục hóa đơn chứng từ trong nghiệm thu là được thanh, quyết toán, thanh lý hợp đồng; bởi vậy, còn tồn tại sản phẩm không có tính ứng dụng.
Với Thông tư khoán chi, Bộ KH&CN đã hướng tới việc quản lý thật chặt sản phẩm cuối cùng. Nếu sản phẩm ấy không đạt yêu cầu, dứt khoát là không được thanh, quyết toán. Cuối cùng là cơ chế đặt hàng phải góp phần nâng cao hiệu quả nghiên cứu.
Cũng theo Bộ trưởng Nguyễn Quân, trước đây Nhà nước giao đề tài chủ yếu là theo nguyện vọng của các nhà khoa học. Các giáo sư, tiến sĩ, cán bộ nghiên cứu đề xuất, làm xong, nghiệm thu xong phần ứng dụng sau cùng ít được quan tâm. Bất kỳ ai có ý tưởng đều được đề xuất nhưng nghiên cứu chỉ được thực hiện khi có một cơ quan bảo lãnh sử dụng sản phẩm sau nghiên cứu. Đơn vị bảo lãnh phải là bộ, ngành hoặc ủy ban nhân dân các tỉnh.
"Thông tư cũng quy định, Bộ trưởng hay Chủ tịch UBND tỉnh nếu đặt hàng nhà khoa học nghiên cứu thì nghiên cứu xong phải nhận lại, đầu tư, ứng dụng kết quả nghiên cứu. Bởi vậy, sẽ không có hiện tượng giao xong lại bảo không có tiền đầu tư, ứng dụng. Chính cơ chế đặt hàng buộc các sản phẩm ấy phải có tính thực tiễn, có địa chỉ ứng dụng, kết quả nghiên cứu phải trở thành sản phẩm của xã hội. Chúng tôi hy vọng, với bằng ấy chế tài, chúng ta sẽ giảm bớt số đề tài bỏ ngăn kéo theo nghĩa xấu, còn đề tài bỏ ngăn kéo theo nghĩa tốt thì kể cả nước Mỹ cũng vẫn làm, không riêng Việt Nam” - Bộ trưởng cho biết./.
