Hát Then, đàn Tính - nét đẹp nghệ thuật độc đáo

Mang nét nghệ thuật độc đáo, khác biệt và có sức truyền cảm mạnh mẽ nên hát Then, đàn Tính trở thành hồn cốt trong đời sống vật chất, tinh thần của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng. Chính vì thế, hát Then, đàn Tính có sức sống mãnh liệt, được đồng bào trao truyền, bảo tồn, phát huy giá trị.

Buổi sinh hoạt của một câu lạc bộ hát Then, đàn Tính.

Những đêm Then, những cuộc Then của đồng bào Tày, Nùng thường được thực hiện bên bếp lửa nhà sàn, vào dịp Hội Lồng tồng. Âm điệu, tiết tấu ngân nga của lời Then khi dìu dặt, tha thiết; lúc vui tươi, rộn ràng, dồn dập như thúc quân ra trận; có lúc lời Then nhấn nhá, thì thầm kể chuyện sự tích mường trời, mường đất, về sự sinh sôi vạn vật trong vũ trụ bao la. Lời Then, tiếng Tính như con thuyền trôi trên dòng sông thời gian, neo vào bến rồi đi, còn đọng lại bên bến bờ là câu hát, tiếng đàn.

Mất một thời gian dài, câu Then, tiếng đàn Tính của đồng bào Tày, Nùng chìm lặng vào quên lãng. Hơn hai mươi năm nay, lời Then, tiếng Tính đã trở lại, có sức sống mãnh liệt hơn bởi ca từ dung dị, đằm thắm được “khơi” lên cùng những âm thanh tuyệt diệu của cây đàn Tính.

Hầu hết người mê Then, đàn Tính Thái Nguyên cón nhớ như in dấu mốc năm 2007, tỉnh Thái Nguyên thành lập được Câu lạc bộ hát Then, đàn Tính đầu tiên. 18 người tham gia thì có non nửa quân số Câu lạc bộ chưa biết hát Then, chơi đàn Tính. Song, vì sự mê hoặc của cây đàn, tiếng hát mà nhiều người tình nguyện tham gia để được nghe, được học đàn, học hát và hát nhuần nhuyễn để tự mình cảm nhận đầy đủ các giai điệu tuyệt vời.

Đến nay, trên địa bàn Thái Nguyên có hàng trăm câu lạc bộ hát Then, đàn Tính, còn người biết hát Then, chơi đàn Tính không thể đếm xuể. Bởi hát Then, chơi đàn Tính không riêng đồng bào Tày, Nùng, mà nhiều người dân tộc khác cũng thích cây đàn Tính và lời Then…

Then được chia thành Then cổ và Then cách tân. Then cổ mang tính chất tâm linh, cơ bản là các bài cúng cầu mùa, cầu an, cầu tài, giải hạn, vào nhà mới, mừng đám cưới… Then cổ đòi hỏi người thực hiện phải tay đàn, chân xóc nhạc, miệng hát. Còn Then cách tân được dựa trên nền Then cổ, phổ lời mới chuyển tải lời bày tỏ yêu kính Bác Hồ của đồng bào; mừng quê hương, đất nước; ca ngợi phong trào xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh; gia đình hạnh phúc.

Hát Then, đàn Tính được trao truyền qua các thế hệ đồng bào dân tộc Tày, Nùng.

Một độc đáo trong Then là có nhiều đường, như: Păng khoăn, Thống đằm, cấp sắc, Cầu hoa. Trong Then lại được chia ra làm nhiều dạng, mỗi dạng lại có nhiều điệu hát khác nhau, như trong cúng tế có điệu Khẩu tu (vào Cửa trời), Pây mạ (Đi ngựa), Đông mèng đông quảng (Vào rừng ve), Gọi vía, Chèo thuyền vượt khái…

Then dùng hát trong các buổi chữa bệnh, gồm hát Hái hoa, Nối số, Giải hạn và then Tiêu hao tàn (dành cho người chết)... Nhiều du khách về Thái Nguyên, uống trà, thưởng Then, nghe đàn Tính thì mê mẩn không muốn về. Đặc biệt ở Thái Nguyên, Trung tâm Văn hóa - Nghệ thuật tỉnh đã dựa vào các khúc Then để xây dựng thành công Tổ khúc Then: “Khửn tàng pây cầu an” (Lên mường trời cầu bình an cho gia đình và làng bản).

Khúc then này gồm 10 chương trích đoạn trong Then cổ của dân tộc Tày, gồm: “Páo pháp páo slay” (Trình tấu đức Phật, thần linh, các thánh được làm lễ); “Thái vế” (Giải uế, làm sạch đàn trang cho cuộc lễ); “Khảm lệ” (Múa chầu kiểm tra lễ vật trước khi lên đường); “Pây tàng” (Đoàn quân Then lên đường); “Khảm hải” (Vượt sông Ngân Hà); “Khẩu tu va” (Vào cửa đức vua); “Nộp lệ” (Nộp lễ vật); “Ký slư lồng đang” (Phán truyền cầu phúc); “Tán đàn, tán lệ” (Múa chầu tán đàn, tán lễ) và “Hồi binh, khao mạ” (Khao quân binh)...

Thế mới hay lời Then gắn bó với cuộc sống tinh thần của đồng bào Tày, Nùng Việt Bắc nhường nào, bởi từ lúc sinh ra đã nghe lời Then chào đón, khi nhắm mắt lìa đời có lời Then tiễn đưa. Nên dù xã hội có nhiều biến chuyển, vô số dòng nhạc mới, song như một điều kỳ diệu hiện hữu giữa đời thường, lời Then, tiếng Tính cứ mặc nhiên đi vào lòng người. Dù đã có cách tân, nhưng lời Then, tiếng Tính vẫn vẹn nguyên bản sắc Tày, Nùng Việt Bắc.