Tiềm năng của nghệ thuật giúp hỗ trợ sức khỏe cho bệnh nhân nhiễm HIV

Trong cuộc chiến chống lại HIV/AIDS, việc điều trị không chỉ dừng lại ở việc kiểm soát virus. Sức khỏe tâm thần, đặc biệt là trầm cảm, đang ngày càng được công nhận là một thách thức quan trọng đối với người sống chung với HIV.

Chương trình âm nhạc “Đa sắc màu” là đêm nhạc “chữa lành” mà qua từng câu chuyện là những bài hát do chính cộng đồng cùng lan tỏa thông điệp “sống tích cực” với người sống chung với HIV. Ảnh: VGP/Nam Tống

Giữa bối cảnh đó, nghệ thuật và sáng tạo đang nổi lên như một liệu pháp đầy hứa hẹn, mang lại hy vọng và sức mạnh chữa lành cho nhiều người. Bài viết này sẽ khám phá vai trò quan trọng của nghệ thuật và sáng tạo trong việc đối phó với trầm cảm ở người sống chung với HIV, cũng như tiềm năng to lớn của nó trong việc cải thiện chất lượng cuộc sống.

Dấu ấn trầm cảm trong cộng đồng HIV

Trầm cảm là một trong những vấn đề sức khỏe tâm thần phổ biến nhất ở người sống chung với HIV. Theo một nghiên cứu được công bố trên tạp chí JAMA Psychiatry năm 2021, tỉ lệ mắc trầm cảm ở người nhiễm HIV cao gấp hai đến ba lần so với dân số chung. Cụ thể, khoảng 30-40% người sống chung với HIV bị ảnh hưởng bởi các triệu chứng trầm cảm đáng kể.

Tiến sĩ Maria Rodriguez, chuyên gia tâm lý học lâm sàng tại Trung tâm Y tế Đại học Columbia, giải thích: "Trầm cảm không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của bệnh nhân, mà còn có tác động tiêu cực đến việc tuân thủ điều trị HIV. Bệnh nhân trầm cảm có nguy cơ cao hơn 42% không tuân thủ phác đồ thuốc kháng retrovirus so với những người không bị trầm cảm".

Tác động này tạo ra một vòng luẩn quẩn nguy hiểm: trầm cảm làm giảm khả năng quản lý HIV, dẫn đến kết quả sức khỏe kém hơn, từ đó lại làm trầm trọng thêm tình trạng trầm cảm. Do đó, việc tìm ra các phương pháp hiệu quả để đối phó với trầm cảm trở nên cực kỳ quan trọng trong việc cải thiện kết quả điều trị HIV tổng thể.

Sức mạnh chữa lành của nghệ thuật và sáng tạo

Trong những năm gần đây, các nhà nghiên cứu và chuyên gia y tế đã bắt đầu nhận ra tiềm năng to lớn của nghệ thuật và sáng tạo trong việc hỗ trợ sức khỏe tâm thần. Đối với người sống chung với HIV, các hoạt động nghệ thuật có thể tạo ra tác động tích cực thông qua nhiều cơ chế khác nhau.
Ở cấp độ sinh lý, các hoạt động như vẽ, nhảy, hát có thể kích thích sự sản sinh endorphin và serotonin, những chất dẫn truyền thần kinh gây hưng phấn và cảm giác hạnh phúc, hay còn gọi hormone "hạnh phúc" tự nhiên của cơ thể - đồng thời giảm mức độ cortisol, hormone stress. Một nghiên cứu được công bố trên tạp chí Art Therapy năm 2020 cho thấy những người tham gia vào các hoạt động nghệ thuật thị giác trong 45 phút có mức cortisol giảm đáng kể so với nhóm đối chứng.

Về mặt tâm lý, nghệ thuật cung cấp một phương tiện để tự biểu đạt và xử lý cảm xúc. Tiến sĩ James Thompson, nhà tâm lý học tại Đại học New York, nhận xét: "Đối với nhiều người sống chung với HIV, nghệ thuật trở thành một ngôn ngữ để truyền đạt những cảm xúc và trải nghiệm mà họ khó diễn đạt bằng lời. Nó cho phép họ đối mặt và xử lý những cảm xúc phức tạp liên quan đến chẩn đoán và cuộc sống của họ".

Về mặt xã hội, tham gia vào các hoạt động nghệ thuật cộng đồng có thể giúp xây dựng mạng lưới hỗ trợ và giảm cảm giác cô lập. Một nghiên cứu từ Đại học California, Los Angeles, cho thấy những người HIV dương tính tham gia vào các nhóm nghệ thuật cộng đồng báo cáo mức độ hỗ trợ xã hội cao hơn và cảm giác cô đơn thấp hơn so với những người không tham gia.

Các hình thức nghệ thuật và sáng tạo hiệu quả

Có nhiều hình thức nghệ thuật và sáng tạo đã được chứng minh là có hiệu quả trong việc hỗ trợ sức khỏe tâm thần của người sống chung với HIV. Nghệ thuật thị giác, bao gồm vẽ, điêu khắc và nhiếp ảnh, là một trong những phương pháp phổ biến nhất.

Chương trình "Art for AIDS" tại San Francisco là một ví dụ điển hình về sức mạnh của nghệ thuật thị giác. Kể từ khi thành lập vào năm 1996, chương trình đã tổ chức các lớp học nghệ thuật và triển lãm cho hàng nghìn người sống chung với HIV. Sarah Johnson, Giám đốc chương trình, chia sẻ: "Chúng tôi thấy những thay đổi đáng kinh ngạc ở người tham gia. Nhiều người bắt đầu với tâm trạng trầm cảm và cô lập, nhưng qua thời gian, họ tìm thấy niềm vui, sự tự tin và kết nối thông qua nghệ thuật".

Nghệ thuật biểu diễn, như âm nhạc và múa, cũng đã chứng minh hiệu quả của mình. Một nghiên cứu được công bố trên tạp chí Arts in Psychotherapy năm 2019 cho thấy những người HIV dương tính tham gia vào các buổi trị liệu bằng âm nhạc trong 12 tuần có mức độ trầm cảm giảm đáng kể và chất lượng cuộc sống được cải thiện.

Viết sáng tạo và kể chuyện cũng là những công cụ mạnh mẽ. Dự án "Body Maps" tại Nam Phi, nơi người sống chung với HIV vẽ và viết về cơ thể của họ, đã giúp nhiều người đối mặt với nỗi sợ hãi và kỳ thị, đồng thời tăng cường nhận thức về HIV trong cộng đồng.

Lợi ích cụ thể đối với người sống chung với HIV

Ngoài việc giảm các triệu chứng trầm cảm, nghệ thuật và sáng tạo mang lại nhiều lợi ích cụ thể cho người sống chung với HIV.

Đầu tiên, các hoạt động nghệ thuật có thể giúp giảm stress và lo âu, hai yếu tố thường đi kèm với việc sống chung với HIV. Một nghiên cứu từ Đại học Florida State cho thấy những người tham gia vào các hoạt động nghệ thuật thị giác trong 45 phút có mức cortisol giảm đáng kể, ngay cả khi họ không có kinh nghiệm nghệ thuật trước đó.

Thứ hai, nghệ thuật có thể giúp cải thiện hình ảnh bản thân và tự tin. Nhiều người sống chung với HIV phải đối mặt với những thay đổi về ngoại hình do tác dụng phụ của thuốc hoặc tiến triển của bệnh. Thông qua nghệ thuật, họ có thể khám phá lại và tái định nghĩa hình ảnh cơ thể của mình. David Thompson, một nghệ sĩ sống chung với HIV tại New York, chia sẻ: "Vẽ tự họa đã giúp tôi nhìn nhận cơ thể mình theo một cách mới. Nó không chỉ là vật chứa virus nữa, mà là một tác phẩm nghệ thuật."

Thứ ba, tham gia vào các hoạt động nghệ thuật có thể giúp tăng cường tuân thủ điều trị. Một nghiên cứu từ Đại học California, San Francisco, cho thấy những bệnh nhân HIV tham gia vào các nhóm nghệ thuật có tỉ lệ tuân thủ điều trị cao hơn 23% so với nhóm đối chứng. Các nhà nghiên cứu cho rằng điều này có thể do cảm giác trao quyền và kiểm soát mà nghệ thuật mang lại, cũng như sự hỗ trợ từ cộng đồng nghệ thuật.

Cuối cùng, nghệ thuật có thể là một công cụ mạnh mẽ để xây dựng mạng lưới hỗ trợ xã hội. Nhiều chương trình nghệ thuật cho người sống chung với HIV đã tạo ra những cộng đồng hỗ trợ bền vững. Tiến sĩ Lisa Razzano, nhà tâm lý học tại Đại học Illinois Chicago, nhận xét: "Những kết nối được tạo ra thông qua nghệ thuật thường sâu sắc và bền vững hơn so với các nhóm hỗ trợ truyền thống. Có một sự gắn kết đặc biệt khi người ta cùng nhau sáng tạo."

Thực tiễn và định hướng phát triển

Trên thế giới đã có nhiều chương trình nghệ thuật thành công trong việc hỗ trợ người sống chung với HIV. Tại Việt Nam, các nhóm đồng đẳng viên như Liên minh MSM-TG Nghệ An đã tích cực sử dụng nghệ thuật để tiếp cận, tuyên truyền và nâng cao nhận thức cho các nhóm có nguy cơ lây nhiễm cao. Họ tổ chức các buổi biểu diễn văn nghệ, triển lãm tranh và tọa đàm truyền cảm hứng để truyền tải thông điệp phòng chống HIV/AIDS.

Một ví dụ điển hình về sức mạnh của nghệ thuật trong việc đối phó với trầm cảm ở người sống chung với HIV là dự án "Graffiti for HIV" tại Bình Dương (Việt Nam). Dự án này được dẫn dắt bởi DNXH Kết Nối Trẻ. Dự án này tạo cơ hội cho cộng đồng yêu hội họa, những người sống chung với HIV, cán bộ y tế cùng chung tay sáng tạo nên những bức tranh và trưng bày xuyên suốt tháng hành động quốc gia và đặt tại các Trung tâm y tế quận/huyện đến tận hiện tại. Chiến dịch được sự hưởng ứng cộng đồng, xã hội và các ban ngành.

Một trường hợp khác tại Hội nghị AIDS châu Âu lần thứ 19 tại Warsaw, Ba Lan (2023), Hiệp hội lâm sàng AIDS châu Âu (EACS) đã đưa những sản phẩm sáng tạo của những người sống chung với. Các nghệ sĩ sống chung với HIV được mời gửi tác phẩm của mình - bản vẽ, tranh vẽ, bản in, ảnh, phim ngắn hoặc hình ảnh triển lãm 3D - phải được sáng tác trong khoảng thời gian từ năm 2019 đến năm 2023, các sản phẩm sẽ được sàng lọc và triển lãm trong khuôn khổ hội nghị.

Nhìn rộng hơn, có nhiều hướng phát triển đầy hứa hẹn trong việc tích hợp nghệ thuật và sáng tạo vào chăm sóc sức khỏe tâm thần cho người sống chung với HIV. Các nhà nghiên cứu đang khám phá tiềm năng của công nghệ thực tế ảo trong liệu pháp nghệ thuật, cho phép bệnh nhân tạo ra và tương tác với tác phẩm nghệ thuật 3D. Đồng thời, ngày càng có nhiều bệnh viện và phòng khám HIV đang tích hợp các chương trình nghệ thuật vào kế hoạch điều trị tổng thể của họ.

Nghệ thuật và sáng tạo đang nổi lên như một liệu pháp đầy hứa hẹn trong việc đối phó với trầm cảm ở người sống chung với HIV. Thông qua việc giảm stress, cải thiện hình ảnh bản thân, tăng cường tuân thủ điều trị và xây dựng mạng lưới hỗ trợ, nghệ thuật có thể đóng vai trò quan trọng trong việc cải thiện sức khỏe tâm thần và chất lượng cuộc sống của người sống chung với HIV.

Tuy nhiên, cần có thêm nghiên cứu để hiểu rõ hơn về cơ chế tác động và tối ưu hóa các can thiệp dựa trên nghệ thuật. Đồng thời, việc tăng cường nhận thức và tiếp cận với các chương trình nghệ thuật cho người sống chung với HIV là rất quan trọng.

Ngoài ra, cũng cần có sự quan tâm và đầu tư nhiều hơn của các nhà hoạch định chính sách, tổ chức y tế và cộng đồng để phát huy tối đa tiềm năng của nghệ thuật trong chăm sóc sức khỏe tâm thần toàn diện cho người sống chung với HIV.