Mỗi năm hai lần, hàng ngàn người ở khắp miền Trung đã tụ về dưới chân núi Ngọc Trản để tham gia Lễ hội Điện Huệ Nam (điện Hòn Chén), ở địa phận làng Hải Cát, huyện Hương Trà (ThừaThiên-Huế).
Tục truyền nơi đây một năm hai lần, đức Thánh mẫu Thiên Y A Na giáng trần để ban phước lành cho chúng sinh.
Dòng Hương dậy sóng
Cũng lâu lắm rồi, con sông Hương lờ lững mới được một ngày dậy sóng bởi tiếng trống kèn giòn giã, cờ xí rợp trời từ những con thuyền hoa khoác áo ngũ sắc. Thuyền hoa (bằng) của người đi lễ hội cũng nói lên được nhiều điều. Giàu thì thuyền lớn, trang hoàng lộng lẫy, kèn trống chát tai; nghèo thì đơn giản hơn một chút; và nghèo nữa như thuyền của tôi thì không kèn, không trống, lặng lẽ theo họ như chiếc bóng. Nhưng hình như không có ai vì thế mà buồn, bởi "đi lễ hội, đến với Mẹ, đôi khi chỉ cần tấm lòng thành là đủ" - chị Liên, chủ thuyền tâm sự.
Đứng dưới chân núi Ngọc Trản tôi ngỡ như mình bước lạc vào một thế giới khác. Hàng trăm thuyền nhỏ, thuyền to san sát như như miền Tây họp chợ. Dưới thuyền, trong và ngoài điện phạm vi mấy kilômét vuông, hàng ngàn người chen chúc nhau đứng, ngồi, hành lễ... Hương khói ngút trời. Lẫn trong đám đông, tôi thấy cả những người nước ngoài cười nói hớn hở.
Lễ hội Điện Huệ Nam thường kéo dài đến 3 ngày với rất nhiều nghi lễ, trong đó quan trọng nhất là phần hầu đồng, thường bắt đầu từ chiều tối cho đến nửa đêm về sáng. Người Chăm xưa và sau đó là người Việt đã coi những buổi hầu đồng, rước bóng như là sự tìm về với cội nguồn của tâm linh, sự thăng hoa của tôn giáo phồn thực để tìm sự an ủi, vỗ về ở một thế giới khác.
Thiên Y A Na là ai?
Nhiều tài liệu đã dẫn tôi ngược thời gian về những năm đầu thế kỷ 14, khi Công chúa Huyền Trân chấp nhận cuộc hôn nhân lịch sử để nhà Trần có được vùng châu Ô, châu Rí. Khi những cư dân Việt đầu tiên đặt chân lên vùng đất này, họ đã ngỡ ngàng, trước một nền văn hóa Chăm khác biệt so với văn hóa, tín ngưỡng của miền Bắc.
Nhưng dần dần, họ đã tìm thấy được tiếng nói, sự thán phục từ hình tượng nữ thần Por Nagar của người Chăm qua hình tượng Mẫu - người mẹ thiêng liêng trong tâm thức người Việt. Thiên Y A Na Thánh mẫu, theo truyền thuyết của người Chăm là vị thần đã sáng tạo ra đất đai, cây cối, rừng gỗ quý, lúa, bắp... và dạy dân cách trồng trọt. Qua bao biến thiên của thời gian, hình tượng nữ thần Por Nagar được Việt hóa, trở thành đức Thánh mẫu Thiên Y A Na màu nhiệm, đầy quyền năng và luôn sử dụng quyền năng của mình để che chở cho những ai gặp bất trắc.
Theo nhà nghiên cứu Hồ Tấn Phan thì "chẳng biết điện Huệ
Về việc Thiên tử nay lại tự xưng là một vị thần dưới "trướng" của Thánh mẫu, thuộc chuyện xưa nay hiếm này, tập san Hội Nghiên cứu Đông Dương (BSET), xuất bản năm 1969, phần viết của GS Lê Văn Toàn đã có một nhận định rất thú vị đại ý, đó là biểu hiện của sự hoang mang khi vua không còn làm chủ được đất nước.
Ngoài biểu tượng mẹ thiêng, Thiên Y A Na Thánh mẫu ở điện Huệ
Lễ hội Điện Huệ Nam tự thân nó đã và đang là một sinh hoạt văn hóa độc đáo, mang đậm dấu ấn tâm linh người Việt trên sông Hương. Lễ hội ngày càng thu hút đông đảo du khách, người hành hương... Mấy năm trở lại đây, năm nào UBND tỉnh Thừa Thiên-Huế cũng cho phép Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế (đơn vị quản lý di tích điện Huệ
