Tết Hàn thực bánh trôi xuống phố

Sáng nay, ngày 3 tháng 3 Âm lịch. Dắt xe ra khỏi nhà đi làm như mọi hôm cứ thấy hai bên đường có cái gì đó khác. Trên nhiều trục đường lớn của T.P Thái Nguyên bỗng “mọc” ra những biển quảng cáo lạ: Nhận đặt bánh trôi bánh chay. Giật mình hôm nay là Tết Hàn thực. "Hàn Thực" nghĩa là "đồ ăn lạnh". Hai chữ "Hàn Thực" gắn với một điển tích ở Trung Quốc, được biết tới nhiều qua tiểu thuyết Đông Chu liệt quốc.

Đời Xuân Thu, vua Tấn Văn Công nước Tấn, gặp loạn phải bỏ nước lưu vong, nay trú nước Tề, mai trú nước Sở. Bấy giờ có một người hiền sĩ tên là Giới Tử Thôi, theo vua giúp đỡ mưu kế. Một hôm, trên đường lánh nạn, lương thực cạn, Giới Tử Thôi phải lén cắt một miếng thịt đùi mình nấu lên dâng vua. Vua ăn xong hỏi ra mới biết, đem lòng cám kích vô cùng. Giới Tử Thôi theo phò Tấn Văn Công trong mười chín năm trời, cùng nhau trải nếm bao nhiêu gian truân nguy hiểm. Về sau, Tấn Văn Công giành lại được ngôi báu trở về làm vua nước Tấn, phong thưởng rất hậu cho những người có công trong khi tòng vong, nhưng lại quên mất công lao của Giới Tử Thôi. Giới Tử Thôi cũng không oán giận gì, nghĩ mình làm được việc gì, cũng là cái nghĩa vụ của mình, chớ không có công lao gì đáng nói. Vì vậy về nhà đưa mẹ vào núi Điền Sơn ở ẩn. Tấn Văn Công về sau nhớ ra, cho người đi tìm. Giới Tử Thôi không chịu rời Điền Sơn ra lĩnh thưởng, Tấn Văn Công hạ lệnh đốt rừng, ý muốn thúc ép Giới Tử Thôi phải ra, nhưng ông nhất định không chịu tuân mệnh, rốt cục cả hai mẹ con ông đều chết cháy. Vua thương xót, lập miếu thờ và hạ lệnh trong dân gian phải kiêng đốt lửa ba ngày, chỉ ăn đồ ăn nguội đã nấu sẵn để tưởng niệm (khoảng từ mồng 3 tháng 3 đến mồng 5 tháng 3 Âm lịch hàng năm).

Người Việt tượng trưng cho Tết Hàn thực bằng bánh trôi, bánh chay với ý nghĩa đó là những thức ăn nguội (hàn thực) và gọi tết này là “Tết bánh trôi-bánh chay."  Người Việt dùng bánh trôi bánh chay để thắp hương gia tiên coi đây là  món ăn dân giã làm từ những nguyên liệu sắn có của đất nước nông nghiệp. Bánh trôi làm bằng bột nếp nhào nặn với nước, có nhân bằng đường phên. Gạo làm bánh trôi, bánh chay phải kén được nếp cái hoa vàng. Cứ chín phần nếp cho một phần tẻ hoặc non hai phần tẻ. Đường làm nhân bánh trôi ngon nhất là đường phên Dương Liễu, Cát Quê, những miếng đường vuông thành, sắc cạnh, đỏ thắm, rắn đanh và giòn, hương thơm mát.

Bánh nặn xong, được thả vào nồi nước sôi. Bánh chìm xuống rồi nổi lên, “ba chìm bảy nổi, chín lênh đênh” thì vớt ra và ngâm trong nước lã đun sôi để nguội cho săn trở lại rồi lại vớt ra bày vào đĩa. Đĩa bánh trôi được rắc thêm mấy hạt vừng trắng rang thơm.

Bánh chay cũng làm bằng bột nếp nhào nặn với nước và cũng có nhân, nhưng nhân bằng đậu xanh nấu chín. Đỗ để làm nhân bánh cũng phải là giống đỗ tiêu, hạt nhỏ, thơm; được hấp chín tới, giã mịn, trộn với đường kính trắng. Bánh chay được đựng trong bát, chan thêm một chút chè đường quấy với bột đao hay bột sắn dây ướp hoa bưởi.

Những Tết Hàn thực gần đây, giống như nhiều địa phương trong cả nước ít gia đình ở Thái Nguyên giữ lệ làm bánh trôi, chay mà ra chợ từ sáng sớm, mua một khay nho nhỏ về thắp hương rồi cả nhà cũng thưởng thức. Bởi thế ngày này trên đường mới xuất hiện những biển quảng cáo nhận làm bánh trôi, chay. Nhiều gia đình ngày thường không bán thứ hàng này nhưng đến Tết lại làm lấy công làm lãi. Nguyên liệu không không cầu kỳ, thời gian làm nhanh, đơn giản nên nhiều chị em tranh thủ làm thêm. Cũng có hàng không làm bánh nhưng lại bán bột để người nào có nhu cầu mua về tự làm cũng được đáp ứng.

Giữa cái rét nàng Bân, chợt thấy thèm đĩa bánh trôi, bánh chay đến lạ, chợt vẩn vơ nghĩ về câu thơ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương: Thân em vừa trắng lại vừa tròn/ bẩy nổi ba chìm với nước non/ Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn/ Mà em vẫn giữ tấm lòng son.