Xuôi đường đến đất văn, thơ

Khoảnh sân nhỏ có cây vối cổ thụ, một mảnh vườn xinh trồng nhiều loại hoa thơm, nơi giản dị này có tên là vườn Bùi. Có tài liệu tôi đọc được nói về tên của khu vườn. Năm 1884, tròn 50 tuổi, Nguyễn Khuyến cáo bệnh, trả chức quan Tổng đốc Sơn Hưng Tuyên (Sơn Tây, Hưng Hóa, Tuyên Quang) về đây vui thú điền viên, khi đó, ông đã viết câu thơ này: “Vườn Bùi chốn cũ, bốn mươi năm lại lụ khụ về đây”. Còn cái tên vườn Bùi, sau này người ta mới biết rằng: Quê của Nguyễn Khuyến ở Hà Tĩnh. Người quê ông gọi cây vối là cây Bùi. Cụ muốn dùng ngôn ngữ quê hương để nhắc nhủ con cháu không quên nguồn cội.

Tôi khom người bước vào gian từ đường, nơi lưu trữ các kỷ vật về cụ Tam nguyên Yên Đổ. Ông Nguyễn Thanh Tùng, hậu duệ đời thứ 4 của cụ Nguyễn Khuyến hướng dẫn tôi dâng hương, nhiệt tình chỉ cho tôi xem những bảo vật thiêng liêng của dòng họ. Tôi đứng ngắm mãi bức tượng nhà thơ mặc áo dài, chống gậy trúc đang khoan thai rảo bước. Cây gậy người cầm trên tay được kể lại là của con trai cả tặng bố sau một lần trảy kinh ứng thí trở về.

Rời từ đường, tôi men theo con đường nhỏ lát gạch quanh co, bên đường là những cây mít gầy guộc nhưng quả sai từ gốc đến ngọn. Ao thu là đây sao? Đọc sách, tôi biết cái ao nằm trong tính toán phong thủy của cụ Tam nguyên. Nguyễn Khuyến mệnh Hỏa nên trấn trạch hai thủy một hỏa để cân bằng âm dương. Hai thủy gồm cái ao lớn có bờ cỏ thẳng ngăn ở giữa rồi đến cái lạch nước trong. Cái ao và lạch giống hình bút lông và nghiên mực của các nhà nho. Trước là thế, còn trước mắt tôi bây giờ không thấy “lạnh lẽo nước trong veo”, mà đầy một ao sen xanh mướt. Những bông hoa cuối mùa đủ màu trắng, hồng tạo không gian vừa thơ mộng vừa đượm buồn. Tôi như nhìn thấy ngư ông bé nhỏ với chiếc thuyền “tẹo teo” đang chìm đắm suy tư bên cây cần tĩnh lặng. Một chiếc lá vàng rơi trước mũi thuyền làm người thơ giật mình thảng thốt? Tôi chợt nhẩm đọc lại “Thu điếu” và bâng khuâng một cảm giác rất lạ. Không biết vài trăm năm trước Nguyễn Khuyến có cảm giác này như tôi? 

*Vừa là tình cờ, vừa là cơ duyên, trong chuyến đến Hà Nam vào cuối tháng 7, tôi lại được về viếng mộ nhà văn, liệt sĩ Văn Cao. Trước đó, khi vừa đặt chân đến đây, tôi được bạn bè đãi đặc sản chuối tiến vua (còn gọi là chuối Ngự Đại Hoàng). Quả chuối vàng ươm, chỉ nhỉnh hơn ngón tay, ăn dẻo, thơm, ngọt lạ lùng. Thấy tôi tấm tắc khen ngon rồi hỏi cách trồng, bạn tôi bảo: Giống chuối quý đang ươm ở vườn Nam Cao và chỉ ở đây có loại chuối quý này… Vậy nên khi về làng Đại Hoàng, xã Hòa Hậu, huyện Lý Nhân (Hà Nam) đến viếng mộ Nam Cao, tôi không thể không ghé thăm vườn chuối. Hóa ra nơi gặp gỡ nên thơ của Chí Phèo và Thị Nở năm xưa với những tấm lá chuối “dãy lên đành đạch” dưới ánh trăng chính là vườn chuối ngự. Cách đó vài bước chân, mộ Nhà văn Liệt sĩ Nam Cao xây bằng đá trắng tinh khiết. Trên bia mộ khắc chân dung nhà văn và  trang sách mở có dòng tuyên ngôn của ông: “Văn chương không cần sự khéo tay, làm theo cái khuôn mẫu. Văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu, tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo ra cái gì chưa có” (trích “Đời thừa”, 1943). Quan điểm sáng tác của Nhà văn đến tận giờ vẫn là thách thức đối với người cầm bút. Hy sinh khi mới 36 tuổi, nhưng ông đã tạc được thế đứng sừng sững trong nền văn học đất nước.

Có điều tôi thấy lạ lùng, đã gần 70 năm kể từ khi Nam Cao viết Chí Phèo, mà sao làng quê này, con người ở đây cứ như từ tác phẩm bước ra: Nhà Bá Kiến vẫn nguyên 5 gian cột gỗ lim đen bóng, làng Đại Hoàng vẫn lách cách tiếng thoi đưa. Hiện thực đã hóa thân vào văn chương hay văn chương đã hóa thân thành hiện thực?. Tôi bỗng lẩn thẩn đọc lại đoạn văn trong “Trăng sáng” của ông: Nghệ thuật không cần là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật không nên là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật có thể chỉ là tiếng đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp sống lầm than...