Đồi Cọ, Bản Bắc: Nơi phát tích Điện ảnh và Nhiếp ảnh Cách mạng ở Chiến khu Việt Bắc

Trước khi rời Tân Trào về Hà Nội (8/1945), Chủ tịch Hồ Chí Minh dặn dò các đồng chí: Phạm Văn Đồng, Hoàng Văn Hoan, Trần Thị Minh Châu... ở lại xây dựng khu căn cứ: “Biết đâu ta còn quay lại đây để nhờ cậy đồng bào lần nữa”. Toàn quốc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, Chủ tịch Hồ Chí Minh, Trung ương Đảng, Chính phủ lên An toàn khu (ATK) Định Hóa (cách Tân Trào bởi đèo De, núi Hồng) lãnh đạo kháng chiến. Ngày 20/5/1947, Bác Hồ ở tại đồi Khau Tý, xóm Nạ Tra, xã Thanh Định (nay là xã Điềm Mặc), cách nơi Bác làm việc độ 600m là Đồi Cọ, Bản Bắc - “Đồi Điện ảnh - Nhiếp ảnh”.

.Lịch sử ghi nhận, cụ Đặng Huy Trứ, một viên quan, nhà Canh tân Triều Nguyễn có hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường đầu tiên ở Việt Nam, khai trương ngày 25/2/1869 tại phố Thanh Hà, Hà Nội, sau là Cửa hiệu ảnh của Trương Văn Sán ở Bến Thương Bạc, Huế (1878). Một số hiệu ảnh Hương Ký, Khánh Ký (1905) và các nhà nhiếp ảnh khác ở Hà Nội. Sau khi Nhà hát lớn Hà Nội do thực dân Pháp xây dựng (1887) đầu thế kỷ XX, phim câm được chiếu ở Hà Nội, Sài Gòn phục vụ người Pháp, quan lại và giới thượng lưu và phát triển rộng ra các thành phố, thị xã lớn. Vào năm 1920, nhà cách mạng Nguyến Ái Quốc làm thợ ảnh, làm báo ở Pari để hoạt động cách mạng. Từ năm 1925-1945, xuất hiện làng nghề ảnh Lai Xá ở Hoài Đức, Hà Tây. Hội Ái Hữu Ảnh ra đời ở Hà Nội và Sài Gòn, cùng một số tổ chức Hội nghề nhiếp ảnh khác ở Nam Kỳ, Bắc Kỳ, Trung Kỳ. Các nhà nhiếp ảnh Võ An Ninh, Phạm Văn Mùi, Đỗ Huân... xuống đường, về các nhà máy, làng quê, chợ...chụp những bức ảnh về nạn đói năm 1945, tố cáo tội áp bức bóc lột của Pháp, Nhật và khí thế đấu tranh cách mạng của quần chúng, tổng khởi nghĩa ở Hà Nội như: chiếm trại bảo an binh, Phủ toàn quyền, mít tinh ở Nhà hát lớn và khu Việt Nam học xá..., Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập ngày 2/9/1945, đến với đồng bào cả nước và nước ngoài gây chấn động dư luận.

Ngày 17, 18 tháng 11/1949, Hội nghị đầu tiên các nhà nhiếp ảnh chiến khu Việt Bắc đã lập Đoàn nhiếp ảnh thuộc Hội văn nghệ Việt Nam gồm Vũ Năng An, Hoàng Tranh, Đinh Đăng Định... đa số các nghệ sĩ quay phim, chiếu bóng, đạo diễn đều xuất thân từ nhiếp ảnh như Phan Nghiêm, Nguyễn Đăng Bảy, Nguyễn Hồng Nghi... ở Nam Bộ, các nhà quay phim, nhiếp ảnh lên chiến khu, ra bưng biền dấn thân vào cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc: Tổ điện ảnh - nhiếp ảnh của Tiểu đoàn 307 nổi tiếng, Điện ảnh, nhiếp ảnh Khu 8: Với Khương Mễ, Mai Lộc, Nguyễn Tiến Đoàn với bộ phim tài liệu Trận Mộc Hóa làm nức lòng cán bộ, chiến sĩ, đồng bào...; các nhà nhiếp ảnh ở Chiến khu Việt Bắc dùng máy quay phim 16 ly quay phim “Trao trả tù binh ở Thất Khê 1950”. Năm 1952, Phòng Điện ảnh - Nhiếp ảnh thuộc Nha Thông tin Tuyên truyền từ Bình Ca chuyển tới tới Đồi Cọ, Bản Bắc, xây dựng cơ ngơi đầu tiên của ngành Điện ảnh và Nhiếp ảnh cách mạng do Nhà nhiếp ảnh, đạo diễn Phạm Văn Khoa phụ trách. Ban phụ trách còn có Nguyễn Hùng (tức Nghinh), Nguyễn Ngọc Chung, Vũ Phạm Từ, Mai Lộc (từ miền Nam ra). Sau 1952, thêm các nhà quay phim Phan Nghiêm, Phan Trọng Quang, Nguyễn Quốc Phi, Quốc Huy… (gồm 9 đồng chí), các nghệ sĩ ở Đồi Cọ khoảng 30 người. Các bộ phận: Hành chính quản trị do Nguyễn Hùng phụ trách. Biên tập, chính trị do Vũ Phạm Từ phụ trách, gồm các hoạ sĩ, nhiếp ảnh, nhạc sĩ. Kỹ thuật do Phan Nghiêm phụ trách, lo in tráng phim, làm ảnh gồm Trần Bình Nguyên, Bá Vượng. Chiếu phim do Tổ nhiếp ảnh đảm nhiệm: Tô Na, Trần Tình...


Khu đồi Cọ, Bản Bắc nguyên là Nhà khách của Trung ương Đảng, nơi đón cán bộ, chỉ huy từ các tỉnh, liên khu lên Việt Bắc, đồng chí Leo ơ phi gơ , Ủy viên Trung ương Đảng Cộng sản Pháp, Tổng Thư ký Đoàn Thanh niên dân chủ, Nghị sĩ cộng hòa Pháp, Hoàng thân Xuphanuvông và đạo diễn Rôman Các men, ở đây để làm việc với Bác Hồ và các cơ quan Trung ương Đảng, Chính phủ, ở ATK Định Hóa. Tối chiếu phim đầu tiên ở chiến khu diễn ra tại Đồi Cọ với rạp chiếu bóng khang trang nhất bấy giờ bằng tre, nứa, lợp lá cọ. Nghệ sĩ nhiếp ảnh Đinh Đăng Định và nghệ sĩ nhân dân Nguyễn Đăng Bảy cùng nhân chứng ở Đồi Cọ, Bản Bắc (ngày 15/3/2003) nhớ lại Bác Hồ và đồng chí Trường Chinh từng đến xem phim. Cụ Hồ được cán bộ, chiến sĩ công kênh trên cánh tay đưa lên hàng ghế đầu (cột gỗ lát vầu)... khi xem phim Trung Quốc, cảnh địa chủ bóc lột, ức hiếp nông dân, quá căm thù, người xem còn ném đá, mũ, dép... lên màn ảnh. Từ mái lán vầu, cọ đơn sơ, Phan Nghiêm mày mò tìm cách in tráng phim, lồng tiếng lần đầu tiên ở Việt Nam thu được tiếng, lồng nhạc vào phim, một kỳ tích trong điều kiện vô cùng khó khăn, thiếu thốn thiết bị, kỹ thuật, được ứng dụng vào làm bộ phim Đại hội chiến sĩ thi đua toàn quốc (1952). Phim tự quay, in tráng thu tiếng đầu tiên của Điện ảnh Việt Nam ở đồi Cọ, Bản Bắc. Tại đây, phóng viên, cán bộ, công nhân viên đón nhận, công bố Sắc lệnh số 147/SL, ngày 15/3/1953 của Chủ tịch Hồ Chí Minh chính thức khai sinh ngành Điện ảnh và Nhiếp ảnh cách mạng Việt Nam.

Ông Vũ Phạm Từ nhớ lại: Lúc đó chỉ có 1, 2 máy quay phim 16 ly, 2 máy chiếu 35 ly và vài ba chiếc máy nổ. Mỗi đội “Nhiếp ảnh chiếu phim” có từ 7-8 người (nhiều 13, 14 người) khiêng vác, chuyên chở bằng xe trâu, xe bò, ngựa thồ, ban ngày mở triển lãm ảnh (13 x 18cm) và (18 x 24cm) gài vào panô, tối chiếu phim phục vụ cán bộ, bộ đội, nhân dân ở km 31, chợ Chu, Yên Lãng, Đại Từ, thị xã Thái Nguyên...xuống vùng tự do Thanh Hoá, Tuyên Quang, Lạng Sơn, Bắc Kạn... Sau chiến dịch biên giới 1950, được Liên Xô viện trợ 10 bộ máy chiếu Mốt xkyláp chiếu phim 35 ly, cả máy nổ, amply phát triển làm 12 đội phục vụ chiến dịch Điện Biên Phủ và các chiến trường. Từ Đồi Cọ, trên 200 thợ máy nổ, máy chiếu, thuyết minh, chụp ảnh... được đào tạo cấp tốc cho các địa phương, đơn vị bộ đội, tung về các liên khu trong cả nước, đem phim ảnh phục vụ đồng bào, chiến sĩ. Khu đồi Cọ, hội tụ các nhà điện ảnh, nhiếp ảnh nổi tiếng: Vũ Năng An, Tô Na, Đinh Đăng Định...các hoạ sĩ Phạn Văn Đôn, Lê Lam, Nguyễn Thị Kim, Trần Đình Thọ, Phan Kế An, Đào Đức, Ngọc Linh... Kiến trúc sư Hoàng Như Tiếp, nhà kỹ thuật, quay phim Phan Nghiêm, đạo diễn Phạm Văn Khoa... Cán bộ, phóng viên, công nhân viên ở đồi Cọ, Bản Bắc được đón Chủ tịch Hồ Chí Minh, Phó Thủ tướng Phạm Văn Đồng, Tổng Bí thư Trường Chinh, quyền Trưởng ban Thường trực Quốc hội Tôn Đức Thắng... đến thăm, làm việc.

Trong kháng chiến ác liệt, gian khổ, thiếu thốn máy móc, hóa chất, phim, giấy ảnh...Các phóng viên nhiếp ảnh đã chụp được nhiều bức ảnh quý: Ngày đầu đồng bào Nam Bộ kháng chiến chống thực dân Pháp (23/5/1945). Những hình ảnh xúc động về các chiến sĩ cảm tử Thủ đô ôm bom ba càng sẵn sang lao vào xe tăng địch. Hình ảnh “Tiêu thổ kháng chiến” nhân dân tự phá nhà cầu, phố xá, cầu cống, đường xá, ngăn chặn bước tiến của quân viễn chinh Pháp...quân dân các tỉnh Cao Bằng, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Lạng Sơn... đánh bại cuộc tấn công của quân viễn chinh Pháp lên căn cứ địa Việt Bắc, hoạt động của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Tổng Bí thư Trường Chinh, Đại tướng Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp... trên nẻo đường kháng chiến, các bạn bè quốc tế, từ Lào, Cam pu chia, Pháp, Liên Xô, Trung Quốc đến Chiến khu Việt Bắc ủng hộ, giúp đỡ cuộc kháng chiến của nhân dân ta. Bác Hồ đi chiến dịch Biên giới (1950). Các phóng viên, cán bộ, công nhân viên nhiếp ảnh Đồi Cọ và ATK Việt Bắc, Thái Nguyên đã chụp ảnh, làm triển lãm “Mỗi bức ảnh là một tài liệu kháng chiến”, triển lãm ảnh cỡ 13 x 18cm, các thước phim, ảnh tư liệu được quay, chụp tại Đại hội Đảng toàn quốc lần II (1951) ở Kim Bình, Chiêm Hóa, Tuyên Quang, được đưa đi triển lãm ở ATK Định Hóa, các vùng tự do ở Thái Nguyên, Bắc Kạn, Tuyên Quang, Thanh Hóa...sự động viên to lớn thi đua kháng chiến kiến quốc.

ATK Định Hóa, nơi phát tích của Điện ảnh và Nhiếp ảnh cách mạng, tiền thân của Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam ngày nay, in dấu các nhà nhiếp ảnh tiền bối với những tác phẩm quý về một thời hào hùng: Vũ Năng An, Đinh Đăng Định, Nguyễn Đăng Bảy, Nguyễn Kim Côn, Tô Na, Phạm Văn Khoa,...Bớc Sét, Rô Man Các Men,...tại Đồi Cọ, các tổ quay phim, chụp ảnh, chiếu phim lên đường phục vụ chiến dịch Điện Biên Phủ. Khoảng tháng 4/1954, đồi Cọ đã đón nhà điện ảnh Xô vết Rôman Cácmen sang làm bộ phim "Việt Nam trên đường thắng lợi".

Vào dịp kỷ niệm 50 năm ngày khai sinh Điện ảnh và Nhiếp ảnh cách mạng (15/3/1953 – 15/3/2003), đoàn Hội nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam do Tổng Thư ký Lê Phức, các ủy viên Ban Chấp hành Hội: Vũ Huyến, Vũ Nhật, Vũ Văn Cảnh... cùng các nghệ sĩ: Nghệ sĩ Đinh Đăng Định, Nghệ sĩ nhân dân Nguyễn Đăng Bảy hành hương lên đồi Cọ, Bản Bắc - Địa điểm được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa và dựng bia ghi dấu sự kiện, ôn lại truyền thống dùng máy chiếu, máy quay phim, máy ảnh thành làm khí sắc bén phục vụ kháng chiến đi tới thắng lợi. Nghệ sĩ nhân dân Nguyễn Đăng Bảy chỉ cho lớp anh em nhiếp ảnh trẻ nơi dựng lán vầu cọ, đào hầm, làm hệ thống in ảnh bằng ánh sáng trời, những trưa hè nóng nực, thợ in phóng cởi trần, mặc quần đùi chui vào hầm in phóng ảnh, ngâm vỗ ảnh đen trắng từ nước suối Roòng Khoa, làm ra những tấm ảnh sống  động phục vụ công, nông, binh.

Thủ tướng Chính phủ có quyết định số 548/QĐ-TTg ngày 10/5/2012 xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt ATK Định Hóa Thái Nguyên. Huyện Định Hóa cùng 16 xã, thị trấn, trong đó có xã Điềm Mặc - nơi khai sinh ngành Điện ảnh, Nhiếp ảnh cách mạng, được tuyên duyên Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân trong kháng chiến chống thực dân Pháp... Lễ kỷ niệm 60 năm Ngày truyền thống Điện ảnh và Nhiếp ảnh cách mạng - tiền thân của Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam (15/3/1953 - 15/3/2013), là khởi đầu chuỗi sự kiện Kỷ niệm 60 năm Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ trì Hội nghị Bộ Chính trị ngày 6/12/1953, tại Tỉn Keo, xã Phú Đình, ATK Định Hóa quyết định mở chiến dịch Điện Biên Phủ.